Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 51

mans, Tvá dagar, tvá nátter, frá 1965
— og hún er fróðleg um aðferðir hans,
meðal annars vegna þess að hún tekur
upp söguefni sem hann hafði áður not-
að í fyrstu bók sinni, Jágarna. Sagan
segir frá leit að morðingja, unglingi sem
í æði hefur orðið mönnum að bana; leit,
eftirför, rannsókn er annars algengt
minni hjá Sundman frá öndverðu, upp-
haf leiðangranna í seinni skáldsögum
hans. Og nú kvað hann vera að skrifa
um Nóbel! Leitarmennirnir tveir í sög-
unni freista þess að reikna út viðbrögð
strokumanns, leggjast í launsátur fyrir
honum, og tekst að hafa hendur í hári
hans. Skáldsagan kemur að þessu leyti
heim við smásöguna. Samt er skáldsagan
allt annað verk í meginatriðum en smá-
sagan — og breytingin helgast af breyttri
stöðu sögumanns í verkinu. í smásögunni
er sögumaður einkum vitni atburðanna
sem hann lýsir, sagan beinist fyrst og
fremst að eltingunni sjálfri, sakamann-
inum, lögregluþjóninum sem á í höggi
við liann. í skáldsögunni er sögumaður
hinsvegar í sjónarmiðju, og verður æ
ljósara við lesturinn að frásögn hans er
varlega treystandi, að hún miðlar mjög
vilhallri mynd atburðanna, öll atvik sög-
unnar lituð af meðalgöngu hans og eink-
um til þess fallin að lýsa hans innra
manni, mjög svo gagnrýnni neikvæðri
lýsingu. „Ytri“ lýsing raunhæfra atvika
er orðin að „innri“ lýsingu mannshug-
ar, hlutlægnin lýtur huglægri uppmálun.
Sögumaður er ekki lengur vitni um veru-
leikann umhverfis sig heldur sjálfur aðili
að honum, þátttakandi hans.
Gagnrýnendur komu snemma auga á
þá líkingu sem greina mátti með stíl
Per Olof Sundmans og epískri aðferð ís-
lendingasagna; sjálfur hefur hann lýst
yfir aðdáun sinni á sögunum og á Heims-
kringlu. En af því sem nú hefur verið
rakið má vera Ijóst hve hæpið er að leita
að „klassískri heiðríkju" íslendingasagna,
„epískri hlutlægni" Snorra eða öðrum
þvílíkum dyggðum í fari Sundmans. Hins-
vegar gætu menn skemmt sér við að
semja sögurnar upp á nýtt með aðferð
Sundmans, að viðhafðri allri hans hug-
lægu hlutlægni, Njálu frá sjónarmiði
Skarphéðins, Björns að baki Kára, Sæ-
unnar kerlingar, Ólafs sögu helga frá
sjónarmiði Hræreks konungs, Knúts
ríka, Ástríðar drottningar.
Y.
Per Olof Sundman var orðinn upp-
kominn maður þegar fyrstu sögur hans
birtust á prenti, fæddur 1922, og hafði
áður lagt stund á marga hluti, þar
á meðal gert einar þrjár tilraunir til að
skrifa skáldsögur. í greinaflokki sem
nokkrir sænskir rithöfundar skrifuðu
undir sameiginlegu heiti, „Innan jag
skrev," birti Sundman fyrir nokkrum
árum fróðlega grein um æsku sína og
æviár fram að fyrstu sögunni (Stenen i
vágskálet, BLM 1961, 7) þar sem hann
lýsir því m. a. hvernig hans eigin reynsla,
bóklestur hans í æsku innrætti honum
þvert ofan í allan skólalærdóm að „de
uppstállda ekvationerna tvárt emot in-
lárda regler hade mánga alternativa
lösningar. Vi började tvivla pá sanningen
och sanningarna. Ju fler sanningar vi
lárde oss, desto mer tvivelaktiga blev de
alla.“ Vitundin um gagngera óvissu allra
hluta, mannlegrar þekkingar og skyn-
semi, var sem sé Sundman áunnin þegar
í æsku; ritstörfin lánuðust honum hins-
vegar ekki fyrr en á fullorðinsárum
norður í Jamtalandi; hann lýsir því hve
afdrifarík áhrif hans fyrstu kynni af
norðlenzkri náttúru, mannlífi þar nyrðra
höfðu á hann á ungum aldri. Sundman
er fæddur í Vaxholm, óx að mestu upp í
Stokkhólmi, en fluttist fullorðinn norður
í land, gerðist hótelhaldari þar sem heit-
ir í Jormlien, og tók brátt þátt í sveitar-
stjórn og öðrum málefnum hreppsfélags-
ins, samsamaður sveitinni og lífi sveit-
unga sinna. „I sinom tid blev jag med-
veten om den verklighet i vilken jag
levde,“ segir hann . . . Og þar nyrðra
gerast allar fyrstu sögur hans.
Sögur Per Olof Sundmans lýsa tilbún-
um veruleika, segir hann sjálfur, uppi-
staða þeirra er uppspuni. En ívaf frá-
sögunnar er jafnan raunsæislegt, stefnt
að því að hvert smáatriði þeirra sé sem
réttast, samkvæmt veruleikanum sjálf-
um; lýsingin á hreppsfélaginu, sænsk-
um áfengislögum og beitingu þeirra í
Undersökningen svo dæmi sé nefnt; eða
lýsing hinnar norðlenzku náttúru, úti-
vistar leitarmannanna tveggja í Tvá
dagar, tvá nátter. Aragrúi raunhæfra
smáatriða er hagnýttur í frásögninni til
að gera hana sem verulegasta, gæða hana
sínum eigin sjálfstæða veruleika í lík-
ingu lífsins sjálfs. í greininni sem fyrr
var nefnd, Kommentarer till en teknik,
lýsir Sundman aðferð sinni; sagan sem
um er rætt er Undersökningen:
„Jag anvande mig av det gamla valkanda
knepet. Huvudlinjen i berattelsen kompletter-
ades med en serie i och för sig ovidkommande
men „sanna" detaljer — uppgijter om vader
och vind, virkesmatares anstallningsför-
hállanden, busslinjers barighet, vad som
h'dnder ndr dynamit detonerar, golvytan i ett
vardagsrum samt — naturligtvis — en svit av
smá informationer som knyter an till huvud-
personens egenskap av kommunal förtroende-
man. De mánga detaljuppgijterna behöver
aldrig ifrágasattas, de ar en smula trakiga
och tjatiga, de tycks vara betydelselösa. De
ar alltsá trovarda och de svaller över av
trovdrdhet och förlánar ocksá det diktade
hándelseförloppet en kvalitet av odiskutabel
sanning . . . Men jag blev ocksá överrumplad
av min egen metod. Jag upptackte att dessa
i och för sig ovidkommande detaljer inte var
i och för sig ovidkommande. De visade sig
att ha ett eget vdrde, de tycktes innebdra
vidgade möjligheter att beskriva och disku-
tera mdnniskans situation bland mdnniskor.“
Hlutlægni, objektivismi Per Olof Sund-
mans er af sama tagi og Hemingways,
eða Indriða G. Þorsteinssonar hér hjá
okkur; þeir Sundman eru raunar af sömu
kynslóð. En aðferð hans er enganveginn
ein og söm heldur tekur hún breyting-
um í verkum hans, bók fyrir bók, og með
henni mannskilningur, lífsýn höfundar-
ins. Hin stranga hlutlægniskrafa virtist
í upphafi setja mannskilningi hans
næsta þröngar skorður við þær mann-
gerðir sem hann gat samsamazt sjálfur,
en inntak hennar breytist með bókun-
um; með tortryggnara, gagnrýnna við-
horfi við sögumanninum hverfur af
sjálfu sér greinarmunur „innri“ og „ytri“
lýsingar, eins og m. a. kemur fram af
orðræðuaðferð sagnanna þar sem eigin-
leg orðsvör og hugsun sögumanns, eigin-
leg atvik og minning hans um atburðina,
blandast saman, verða ekki lengur að-
greind. En hinum slungna stíl, sem vill
segja jafnmikið milli orðanna og setn-
inganna og berum orðum, fylgir að vísu
eigin áhætta, þráfelldum endurtekning-
um hans, áherzlu á smámunina, stöðugri
viðleitni að gefa í skyn fremur en
upplýs^. Lesanda þykir höfundurinn ger-
ast æði-drýgindalegur og leiðist til að
spyrja sjálfan sig hvort það sem hann
vill „gefa í skyn“ sé í rauninni jafn
markvert og hann gefur í skyn. Og
Expeditionen er að vísu saga sem virð-
ist beinlínis þurfa á simþólskri útlegg-
ingu að halda til að fá fulla merkingu.
f Expeditionen eru sögumenn tveir,
evrcpskur liðsforingi og innfæddur túlk-
ur í liði landkönnuðarins. Þeir miðla
lesandanum tveimur lýsingum, tveimur
myndum leiðangurs sem engan veginn
ber saman. Þeir segja ekki allténd frá
sömu atburðum, og segi þeir frá hinu
sama ber sitthvað í milli í frásögninni;
þeir leggja hvor um sig sinn gerólíka
skilning í hlutina, en samanlögð frásögn
þeirra gefur lesandanum hans hugmynd
um leiðangurinn, skilning sögunnar. I
Ingenjör Andrées luftfárd er sögumaður
aðeins einn, Knut Fraenkel, sem engan
vitnisburð lét eftir sig um ferðina. Hann
er trúverðugur sögumaður: staðreynd-
irnar sem hann fer með koma heim við
heimildirnar, segja þeir sem til þekkja.
Þar með er ekki sagt að lýsing hans á
Andrée-leiðangrinum sé sú eina rétta,
samkvæm öllum sannleikanum um ferð-
ina. Auðvitað veit Per Olof Sundman full-
vel að í þeim skilningi verður aldrei kom-
izt að veruleikanum sjálfum, eins og
hann veit að skáldskapur er ekki ker að
skenkja á skoðunum sínum eða kenn-
ingum um hitt eða þetta. Frásögn hans
er rannsókn staðreynda, raunverulegra
atburða fyrir meðalgöngu sögumannsins
Knut Fraenkels, — saga um ferð út í
ófæruna sem farin er opnum augum, af
frjálsum vilja. Um þetta val fjallar sag-
an, það er hin tilbúna uppistaða sem
í skáldsögunni er íklædd af mikilli ná-
kvæmni efnivið veruleikans, lífsins sjálfs,
tilbúinn veruleiki höfundarins. Hvers
vegna er ég að fást við þessa sögu? spyr
Sundman — og svarar sér sjálfur: ég
veit það ekki. Gátan um Andrée-leið-
angurinn verður ekki ráðin, og þótt hún
yrði ráðin, hver væri nokkru nær fyrir
það? En ef til vill er hún tilefni að íhuga
það sem sögumaður Thorkild Hansens
nefndi „menneskets lod“: hlutskipti
mannsins í heiminum.
51