Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 15

zars, eini stjórnmálaflokkurinn sem leyfð-
ur var. Verkföll urðu glæpsamlegt athæfi
einsog í Sovétríkjunum, verkalýðsfélög
sameinuðust í orði kveðnu í „efnahags-
ráðum“ þar sem atvinnurekendur og
launþegar áttu samstöðu (Portúgal varð
fljótlega gósenland atvinnurekenda).
Þessi ráð ásamt ráðum opinberra starfs-
manna og kaþólskra samtaka mynduðu
aðra deild þjóðþingsins. Hin deildin var
frá upphafi skrípaleikur einn: til henn-
ar var kosið af lista sem Þjóðernisfylk-
ingin hafði lagt fram; „andstöðulistar“
voru leyfðir, en þannig búið um hnútana
að frambjóðendur þeirra áttu enga von
um kosningu. Salazar sagði eitt sinn:
„Þjóðin hefur minni þörf á að vera full-
valda en að lúta stjórn.“
Salazar var orðinn forsætisráðherra
árið 1932 og ári síðar lagði hann fram
nýja stjórnarskrá sem hlaut yfirgnæf-
andi fylgi í þjóðaratkvæðagreiðslu sem
var ekki leynileg fremur en í Grikklandi
nýlega. Hann var búinn að koma á friði
og jafnvægi innanlands. í ríkisstjórn
hans sátu ekki stjórnmálamenn, heldur
sérfræðingar — lögfræðingur, verkfræð-
ingur, hermaður o. s. frv. Hann var
sjálfur yfirsérfræðingur og gegndi em-
bætti fjármálaráðherra framtil 1940.
Á miðjum fjórða tug aldarinnar hlýtur
Salazar að hafa þótt sem þróun sögunn-
ar væri honum hliðholl. Lýðræðisríkin
voru að hrynja saman hvert af öðru um
alla Evrópu, og árið 1935 lét hann þessi
spádómsorð falla: „Komi ekki afturkipp-
ur í hina pólitísku þróun, verða ekki
framar nein löggjafarþing í Evrópu að
tuttugu árum liðnum." Þegar spænska
borgarastyrjöldin skall á ári síðar, var
engum vafa undirorpið hvorn aðilan Sal-
azar styddi. Portúgölsk herdeild 20.000
manna var mynduð til að berjast með
Franco. Dagblöðin studdu hann, hergögn
bárust til hans um Portúgal og erind-
rekar hans fengu inni á beztu hótelum
í Lissabon. Þegar dró nær lokum borg-
arastyrjaldarinnar og flóttamenn úr
spænska lýðveldishernum leituðu hælis
í Portúgal, var þeim smalað saman og
þeir sendir til Spánar aftur, þar sem
þeirra beið líflát eða fangavist.
Þó Salazar kynni í sinn hóp að for-
dæma „öfgafulla þjóðernisstefnu" æsku-
lýðsfylkinganna í Þýzkalandi og Ítalíu,
þá voru börnin í skólum Portúgals þegar
farin að læra fasistakveðjuna og syngja
„Salazar, Salazar, Salazar“ á degi hverj-
um. Blöðin voru líka farin að útmála
fyrir auðtrúa lesendum myndina af hin-
um alvísa landsföður, sem aldrei gerði
annað en það sem rétc væri. Og PIDE
(Alþjóðalögreglan til varnar rikinu) tók
þýzku Gestapo-sveitirnar sér til fyrir-
myndar og beitti aðferðum þeirra og
tækni. Árangurinn var þó ekki nema i
meðallagi. PIDE beitti að vísu pynding-
um, en tókst frábærlega illa að koma
í veg fyrir flótta mikilvægra pólitískra
fanga. Stjórnarskráin frá 1933 „tryggði“
þegnunum málfrelsi, trúfrelsi, funda-
frelsi og önnur grundvallarréttindi, en
heimilaði ríkisstjórninni jafnframt að
virða þessi réttindi að vettugi í þágu
friðar og reglu, þannig að þau voru í
rauninni einskis virði einsog ákvæði
grísku stjórnarskrárinnar nú.
Salazar hefur jafnan haft ríka til-
hneigingu til að mikla fortíð Portúgals
sem stórveldis, þó hann hafi ekki hafið
hernaðarandann til skýjanna á sama
hátt og Hitler og Mussolini. „Fyrir til-
verknað forsjónarinnar, sem stjórnar
heiminum," sagði hann 1934, „hefur
Portúgal enga þörf fyrir styrjaldir eða
landvinninga." En Portúgal hafði þörf
fyrir það að komast hjá styrjöldum, og
það gerði Salazar sér ljóst 1939. Hann
var ákveðinn að fylgja fordæmi Francos
og halda sér utanvið átök heimsstyrjald-
arinnar. Bretland var gamalt bandalags-
ríki Portúgals og aukþess mikilvægt við-
skiptaríki, en það nægði ekki til að vekja
baráttuvilja Portúgala. Samúð Salazars
með fasistaríkjunum var ekki heldur svo
sterk að nægði til þátttöku í stríðinu.
Lissabon varð miðstöð njósna beggja
stríðsaðilja og Portúgalar héldu áfram
að verzla við báða aðilja. Þjóðin var
blendin í afstöðu sinni, en Göbbels skrif-
aði ánægður í dagbók sina: „meðan dr.
Salazar er við völd, verður ekkert veru-
lega fjandsamlegt okkur gert“. Einsog
svo oft endranær reyndist Göbbels ó-
sannspár. í október 1943, þegar farið var
að halla á Þjóðverja, þvinguðu Roosevelt
og Churchill Salazar til að láta af hendi
herstöðvar á Azor-eyjum. Við endalok
stríðsins 1945 þótti Salazar samt tilhlýði-
legt að senda eftirmanni Hitlers samúð-
arkveðjur vegna fráfalls Foringjans. Að-
eins de Valera forseti írlands lét sér
sæma að sýna svipaða kurteisi.
Frjálslynd öfl í Portúgal höfðu gert sér
miklar vonir í sambandi við sigur banda-
manna yfir fasismanum. En varla var
heimsstyrjöldinnni lokið fyrr en kalda
stríðið skall á, og í því var Salazar fús
þátttakandi. Aðstaða hans innan Portú-
gals veiktist þannig enganveginn, einsog
eðlilegt hefði verið, þó lýðræðisríkin væru
samtaka um að fordæma fasismann.
Salazar og Franco voru að vísu óþurftar-
gemlingar í Vestur-Evrópu, en þeir voru
báðir viljugir samherjar í baráttunni við
heimskommúnismann. Einkanlega voru
það Bandaríkjamenn sem litu á þá sem
hugsanlega samherja eða að minnsta-
kosti — ef samstarf við þá væri Evrópu-
mönnum ógeðfellt — sem hugsanlega
leigusala herstöðva í alheimsherferðinni
gegn kommúnismanum. Þegar Atlants-
hafsbandalagið var sett á laggirnar 1949,
var Portúgal einn stofnendanna — og
naut þannig meiri virðingar en Spánn
sem lýðræðisríkin í Vestur-Evrópu gátu
ekki hugsað sér að taka í bandalagið.
Portúgal var einnig meðal stofnenda
Efnahagssamvinnustofnunar Evrópu (OE
EC). Hinsvegar gáfu menn innanlands-
málum í Portúgal lítinn gaum, þar sem
þúsundir vongóðra lýðræðissinna, sem
skrifað höfðu undir bænarskjöl um
frjálsar kosningar, óháð dagblöð og sak-
aruppgjöf til handa pólitískum föngum,
komust að raun um að þeir höfðu fengið
því einu áorkað að nú hafði fasistastjórn
Salazars skrá yfir óvini sína í landinu.
Aðrir alþjóðaviðburðir á þessu skeiði
höfðu eftirköst sem Salazar kaus að
virða að vettugi. í ágúst 1947 hlaut Ind-
land sjálfstæði og varð mikilvægur drátt-
ur i nýrri heimsmynd. Bretar fóru frá
Indlandi. Frakkar, sem annars voru sein-
ir að átta sig á hlutunum, áttuðu sig i
þessu tilviki og tóku einnig saman fögg-
ur sínar. Indversku prinsarnir sættu sig
við orðinn hlut eða voru neyddir til þess,
einsog í Hyderabad. Einungis Portúgal,
eitt fátækasta ríki Evrópu og smáveldi á
alþjóðamælikvarða, hélt dauðahaldi í
litla nýlendu sína á Indlandsskaga, Góa.
Portúgalar neituðu að ræða málið við
Indverja, þareð Góa væri hluti Portúgals,
íbúarnir þar Portúgalar, að vísu annars
flokks borgarar með takmörkuð réttindi,
en Portúgalar samt. Hluti íbúanna, eink-
um kaþólikkar, var ánægður með þetta
ástand. Stjórn Nehrus neytti allra bragða
til að ná svæðinu á sitt vald, og eftir 14
ára þóf greip hún loks til vopna og lagði
Góa undir sig 1961. Salazar fékk ekki að
Manlio Brosio framkvœmdastjóri NATO (t.v.) í heimsókn hjá Salazar vorið 1968.
15