Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 16

gert og lét sér nægja að úthúða Bretum,
Bandaríkjamönnum og Sameinuðu þjóð-
unum.
Metnaður er ein meginástæða þess aí
hvílikri þrákelkni Portúgalar halda í ný-
lendur sínar. Fátækt er önnur ástæða.
Portúgalar væru enn fátækari en þeir
eru, ef þeir heföu ekki nýlendurnar í
Afríku og Asíu til að bjarga hinum óhag-
stæða verzlunarjöfnuói. Frá Angóla og
Mózambik, tveimur stærstu nýlendunum,
koma ódýr hrábaðmull, sykur, grænmet-
isolíur, kaffi, sísal og aðrar hitabeltisaf-
urðir sem eru mjög mikilvægar efnahag
landsins. Þessar afurðir eru ekki aðeins
áttundi hluti innflutningsins, heldur
liggja þær til grundvallar rúmum fjórð-
ungi af öllum útflutningi Portúgals, bæði
til nýlendnanna sjálfra og annarra landa.
Þrávtfyrir nýlendurnar er Portúgal
sárfátækt land, og endaþótt Salazar hafi
komið einu og öðru til leiðar, hefur hon-
um ekki tekizt að bæta lífskjörin svo
neinu nemi. Daglegur matarskammtur
landsmanna er sennilega sá lægsti í allri
Evrópu eða um 2400 hitaeiningar á dag
á hvern íbúa. Dánartala af völdum berkla
(sem jafnan er góður mælikvarði á van-
næringu) er hærri en í nokkru öðru
Evrópuríki, 51 á hverja 100.000 íbúa.
Barnadauðinn (84 á hverja 100.000 íbúa)
er hvergi meiri í Evrópu nema í Júgó-
slavíu. Framleiðslan á hvern íbúa nem-
ur einungis fjórðungi framleiðslunnar í
Bretlandi. Meðallaun i Portúgal á dag
eru svipuð og meðaltímalaun á Norður-
löndum. Undir stjórn Salazars hafa
kaupsýslumenn og landeigendur með
öðrum orðum matað krókinn meðan
verkamenn og bændur hafa einatt soltið.
Margar fátækar fjölskyldur dreymir um
það eitt að flytjast burt, helzt til Brasi-
líu, en fargjöld fyrir heilar fjölskyldur
er flestum um megn að greiða, og 90%
þeirra 350.000 Portúgala sem fluttust úr
landi á árunum 1950—60 voru karlmenn.
Jafnvel þessi mikli straumur flóttamanna
frá fátæktinni nemur ekki nema tæpum
þriðjungi mannfjölgunarinnar í landinu.
í Portúgal eru getnaðarvarnir auðvitað
stranglega bannaðar af trúarástæðum
og íbúafjöldinn er kominn uppí tíu millj-
ónir — eða meira en 100 manns á hvern
ferkílómetra. Portúgölsk iðnfyrirtæki
eru flest í höndum litils hóps einkasala,
sem margir eru erlendir. (Þegar eigandi
stærsta fyrirtækisins lézt 1942, var hann
talinn sjötti auðugasti maður heims).
Verkföll eru óiögleg, tekjuskattur mjög
lágur, og engir skattar mega fara fram
úr 30%. Salazar hefur sjálfur lifað ó-
brotnu lífi með tveimur kjördætrum sín-
um og gamalli ráðskonu — en kringum
hann hefur staðið fámennur hópur sem
hefur rakað saman fé: bankastjórar,
landeigendur og iðnrekendur. Portúgal
er land lúxushótela og fátækrahverfa,
kádiljáka og múlasna. Landbúnaðurinn
er hrjáður af tvennskonar gagnstæðum
meinum. í landinu norðanverðu hefur
jarðnæði verið skipt svo oft og rækilega,
að margar „jarðir" eru ekki nema ein
eða tvær ekrur, sem tæplega fá haldið
lífinu í einni fjölskyldu (í öllu landinu
er yfir helmingur jarðnæðis hverrar fjöl-
skyldu ekki nema 2—4 ekrur). Á hinn
bóginn eru jarðeignir í Alentejo, sem er
hrjóstrugra land, hvergi minni en 7000
ekrur, og fjórir landeigendur eiga þar
235.000 ekrur. í landinu norðanverðu eru
jarðirnar svo litlar, að bændurnir kæmu
ekki við traktorum jafnvel þótt þeir
hefðu efni á að kaupa þá, en í suðurhér-
uðunum hafa landeigendur vélvætt
ræktun frjósamasta landsins og látið
hitt fara í órækt. í þessum héruðum eru
margir jarðnæðislausir landbúnaðar-
verkamenn einungis ráðnir til vinnu um
sáð- og uppskerutímann og neyddir til
að ganga aðgerðalausir meginhluta árs-
ins. Þegar rithöfundur nokkur birti
skáldsögu um kjör farandverkamanna í
Alentejo 1946 og lýsti vonlítilli leit þeirra
að atvinnu, var bókin bönnuð.
Eftir að Salazar hafði árum saman
verið svo önnum kafinn við að jafna
fjárlögin, að annað komst varla að, tók
hann að snúa sér að brýnni verkefnum
uppúr 1950. Orkuver hafa verið reist til
að sjá landinu fyrir nauðsynlegri raf-
orku (þar eru engin kol). Fyrsta þróun-
aráætlunin (1953—58) réðst gegn frum-
stæðum framleiðsluháttum landsmanna,
og sú næsta (1959—64) miöaði m. a. að
því að veita vatni á þurrlendi Alentejo-
héraðs, reisa brú yfir Tagusána fyrir
vestan Lissabon, koma upp skipasmíða-
stöð í Lissabon, auka raforkuframleiðslu
og olíuhreinsun og gera flugvelli á Mad-
eira og Azor-eyjum. Slíkar áætlanir
hefðu gjarna mátt vera fyrr á ferðinni,
því Portúgal er sífellt að dragast aftur-
úr öðrum þjóðum. í skólamálum hafa
veriö gerðar verulegar umbætur, enda
full þörf á þeim; ólæsi hefur minnkað
og nú fá öll börn einhverja skólagöngu.
Samt kunna aðeins tveir Portúgalar af
hverjum fimm eða sex að lesa.
Salazar hefur ekki verið blindur á
efnahagsvandamál Portúgals, en úrræði
hans hafa oft virzt vera frá annarri
öld en þeirri sem við lifum. í ræðu
sem hann hélt 1936 skilgreindi hann
ljóslega vanda landsins: þar væri of
margt fólk, of lítill iðnaður, skortur á
fjármagni, skortur á eldsneyti og málm-
um, stór hrjóstursvæði og fólk sem væri
tæknilega langt á eftir öðrum þjóðum.
Portúgal útaf fyrir sig væri mjög vafa-
samt efnahagsfyrirtæki. „Hin rökrétta
lausn er því, að nýlendurnar framleiði
hráefni og selji það Móðurlandinu í
skiptum fyrir fullunnar vörur.“ Þessi
átjándu aldar lausn fyrir vandamál tutt-
ugustu aldar er dæmigerð fyrir hugs-
unarhátt Salazars og Portúgala, sem líta
á „heimsveidið" sem fastan punkt í til-
verunni og sjá jafnframt að án nýlendn-
anna er framtíð Portúgals tvisýn. Árið
1938 fékk hann ekki séð að nýlendunum
væri ógnað úr neinni átt: „Hver mundi
ágirnast þær?“ Bretland? En það hefði
heitið að verja þær. Frakkar? Þeir ælu
ekki á neinum slíkum iöngunum. Þjóð-
verjar? Herr Hitler hefði sérstaklega
neitað öllu tilkalli til þeirra. Ítalía? Sig-
nor Mussolini væri hæstánægður með
Eþíópíu. Belgía og Holland? Þau kæmu
ekki til greina. „Við verðum að losna
við þennan eilífa ótta ... Við skulum ekki
fjalla um þetta efni lengur, því við mun-
um ekki einu sinni ræða spurninguna
urn rétt okkar sem fullvaida ríki... Full-
veldi okkar er lif okkar og við einir get-
um farið með það. Aukþess voru nýlend-
ur okkar ekki teknar frá neinu öðru riki.
Þær voru uppgötvaðar af okkur og hafa
ævinlega verið okkar eign ... Hvaða ríki
getur státað af jafnlangri nýlendusögu
og við?“
Sú hugsun hafði semsé ekki hvarflað
ab Saiazar, að hættan stafaði fremur frá
íbúum sjalfra nýlendnanna en öörum ný-
lenduveidum. Hann gat ekki komið auga
á, að það sem gerðist i Brasilíu á nitj-
ándu oid kynni að gerast i Afriku og Asiu
a tuttugustu old; að þjoðernisstefnan
væri ekxi einkaeign Evrópumanna; aú
Afnkumennirnir og Indverjarnir sem
höfou „alltaf“ verið portúgalskir kynnu
að oska annars hlutskiptis en þess að
forða Portúgal frá hungursneyð.
Eftir að Portúgalar misstu nýlendur
sínar vestan hafs áttu þeir enn nýlendur
víða um heim: á Indlandsskaga Góa
(sem þeir misstu 1961), í Kína ivíacaó, í
Austur-Indíum hálfa Tímor-ey, í Guineu-
flóa eyjarnar Sao Tomé og Príncipé og
hluta af Guineu á meginlandinu, á Atl-
antshaíi Cape Verde og Azor-eyjar, og
dýrmætastar af öllum tvær stórar ný-
lendur í Afríku, Mózambik sem teygir sig
eftir strönd Indlandshafs rúma 1600 km.
frá Tanganjiku til Suður-Afríku, og
Angóla, stórt land á Atlantshafsströnd
Afríku. Þessar tvær afrisku nýlendur eru
samanlagt að flatarmáli nálega jafn-
stórar og helmingur Indlands. Síðan
1951 hafa þær ásamt öllum öðrum ný-
lendum Portúgala talizt héruð í Portú-
gal; en sú lögfræðilega goðsögn veitir ekki
aflausn frá staðreyndum sögu, landa-
fræði og hagfræði. Þær eru víðáttumikl-
ar og frumstæðar, og litlir hópar hvitra
manna (um 1% af íbúafjöldanum) njóta
þar forréttinda. Þar tíðkast nauðungar-
vinna og líkamlegar refsingar, enda er
stjórn Portúgala á þessum lendum for-
dæmd af Sameinuðu þjóðunum og frjáls-
lyndum öflum um heim allan.
Lengivel tóku Portúgalar nýlendustefn-
una mjög hátíðlega og litu á hlutverk
sitt sem þjónustu við heilaga kirkju með
því að útbreiða kaþólska trú, jafnframt
því sem þeir voru hreyknir af að rót-
festa portúgalska menningu meðal frum-
stæðinga í fjarlægum álfum. Afstaða
þeirra var föðurleg og kynþáttarígur
sjaldgæfur. Portúgölsku landnemarnir
voru ófeimnir við að gera innfæddum
konum börn, hvort heldur þær voru eig-
inkonur eða hjákonur — og er það ein
meginástæða þess að Brasilía hefur
sloppið við kynþáttaátökin sem nú hrjá
Bandaríkin. í Afríku höfðu Portúgalar
(þeldekksta þjóð Evrópu) ekki sama við-
bjóð á blóðblöndun og til dæmis Hollend-
ingar, sem aukþess voru kalvínskir. Á
síðustu árum hafa átök milli hvítra
manna og svartra í afrísku nýlendunum
harðnað til muna, og innfæddir nýlendu-
búar eiga til dæmis miklu erfiðara með
að afla sér réttinda í Portúgal en áður
var. Nýlendurnar hafa einnig orðið at-
hvarf umbótamanna, sem sáu sér ekki
fært að vinna gegn Salazar heimafyrir,
en gerðu sér vonir um að Angóla eða
Mózambik gæti orðið ný Brasilía. (Þegar
16