Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 18

>
Sverrir Kristjánsson:
ÞEGAR ÍSLAND VARD
FULLVALDA RÍKI
Nú er liðið nokkuð á annan
áratug, að Vilhjálmur Finsen,
sá er stofnaði Morgunblaðið
forðum tíð, sagði mér eftirfar-
andi sögu:
Það var hinn þrettánda dag
júlímánaðar árið 1918, að tölu-
vert var um að vera í Reykja-
vík. Níu bifreiðum — álitlegum
hluta af bílakosti höfuðstaðar-
ins — hafði verið safnað sam-
an og skyldu þær teknar í
notkun handa sambandslaga-
nefnd Dana og íslendinga, ráð-
herrum og öðru stórmenni, og
var ferðinni heitið austur fyrir
fjall. Það var siður íslenzkra
ferðalanga að stanza á Kamba-
brún og njóta útsýnis þaðan,
og svo var einnig gert í þetta
skipti. Skyggni var að vísu ekki
gott, þoka yfir austurfjöllun-
um, en til hafs að sjá mótaði
rétt fyrir Vestmannaeyjum upp
úr mökkvanum. Fyrir fótum
áhorfenda lá Ölvesið flatt í
þýfi og blautum mýrum, stakir
bæir lyftu höfðum upp úr flesj-
unni. Finsen sagði mér svo frá.
að Bjarni Jónsson frá Vogi
hafi staðið á Kambabrún við
hliðina á Chr. Hage, verzlunar-
málaráðherra Dana og fulltrúa
dönsku stjórnarinnar í sam-
bandslaganefndinni, reykt ilm-
andi vindil og bent með gulum
göngustaf á kennileiti héraðs-
ins. Hage ráðherra starði stór-
um augum á íslenzka víðlend-
ið svo lítt ræktað og illa hirt,
og þegar hann hafði virt það
fyrir sér um stund glöggu
dönsku búmannsauga, varð
honum að orði: „Ja, men jeg
anede jo ikke, at Island var
sá rigt.“
Daginn áður en þessi orð
voru sögð höfðu dönsku samn-
ingamennirnir fallizt á, að fs-
land skyldi talið sjálfstætt og
fullvalda ríki í konungssam-
bandi við Danmörku. Svo það
var ekki seinna vænna, að
danskir stjórnmálamenn gerðu
sér grein fyrir kostum þess
lands, sem um langan aldur
hafði gegnt nafninu „Biland“
— hjálenda — danska ríkisins.
Þegar plágurnar herjuðu
fsland
Fyrr á öldum, er íslendingar
skráðu annála, hefði árið 1918
verið talið í röð verstu harð-
ærisára þjóðarinnar. Þá lögð-
ust að landinu klassískar plág-
ur íslenzkrar sögu allar í einu:
hafís, eldgos, drepsótt og dýr-
tíð. 1 byrjun ársins lagði ís að
Vesturlandi og Norðurlandi og
að Austfjörðum allt til Gerpis.
Mannheldur ís var út í Viðey
og Engey og við borð lá, að
Reykj avíkuúhöfn yrði ekki fær
skipum. Hvítabirnir gengu á
land fyrir norðan og voru sjö
skotnir.
Þegar haustaði tók Katla að
gjósa. Gosið hófst 12. október
og stóð nálega linnulaust til
4. nóvember. Jökulhlaupið rann
fram yfir Mýrdalssand til sjáv-
ar með eldgangi, vatnsflóði og
jakaburði og eyddi fjóra bæi
i Meðallandi, en aska barst
víða um landið og eyddi tún
og haga í nærsveitum.
Um það leyti er Kötlugosinu
linnti lagði spánska veikin sína
dauðu köldu hönd yfir Reykja-
vík. Hinn 5. nóvember var skól-
um lokað og næsta dag var
talið að 5000 manns væru rúm-
fastir í bænum. Frá 6. til 17.
nóvember komu engin blöð út.
Flestar búðir lokaðar, landsím-
inn hættur að afgreiða símtöl.
Barnaskólanum var breytt í
sjúkrahús og barnaheimili,
enda höfðu mörg börn misst
foreldra sína. Göturnar auðar,
nema þegar gamlar konur
skutust milU húsa eða örfáir
læknar sinntu sínum skyldu-
störfum eða lögreglan ók fram-
liðnum í líkhúsið á hestvögn-
um. Mestöll vinna lagðist nið-
ur, en líkkistusmiðir unnu dag
og nótt og Slippurinn varð að
taka að sér kistusmíði til að
anna eftirspurninni. Bærinn
var að verða matar- og bjarg-
arlaus og einn Kveldúlfstogar-
inn var fenginn til að veiða í
soðið handa bæjarbúum. Thor
Jensen lét koma á fót almenn-
ingseldhúsi í Sláturfélagi Suð-
urlands á eigin kostnað og gaf
7000 máltíðir, sem sendar voru
út um bæinn, en 9.500 máltíðir
voru framreiddar ókeypis í
matskálanum. í barnaskólan-
um var veitt ókeypis hafra-
seyði, en mjólkurvellingur hjá
Tómasi Jónssyni kaupmanni á
Laugavegi 2. Hinn 12. nóvem-
ber þegar allur heimurinn
fagnaði friði voru fánar dregn-
ir í hálfa stöng í Reykjavík,
borg dauðans. Um 260 manns
létust í Reykjavík einni sam-
an, en margir dóu úr veikinni
í Árnessýslu og Vestmannaeyj-
um.
Undir lok ársins 1918 hafði
vöruverð almennt hækkað um
260%, kolatonnið var komið í
325 kr. og hveitið á 80 kr. tunn-
an. Kaupgjaldið í landinu hafði
dregizt langan veg aftur úr
verðlaginu.
Slík voru kjör íslands á því
ári er það varð fullvalda ríki.
Heimsstyrjöld og sjálfstæðis-
barátta
í sama mund og landlægar
plágur fslandssögu þjörmuðu
að þjóðinni geisaði heimsstyrj-
öldin fjórða árið í röð. Lang-
sýnir menn höfðu við upphaf
þessa stríðs spáð því, að í kjöl-
far þess myndu sigla byltingar
stétta og þjóða. Þegar hér er
komið sögu reyndust þessir
menn sannspáir: í nóvember
1917 tók bolsévikaflokkurinn
völdin með tilstilU verkamanna
og bænda, en útjaðralönd hins
rússneska keisaraveldis voru
ýmist hernumin af Þjóðverj-
um eða loguðu í uppreisnum.
Hinir nýju rússnesku valdhaf-
ar höfðu lýst yfir fylgi sínu við
sjálfsákvörðunarrétt þjóðanna
og í byrjun ársins 1918 hafði
Wilson Bandaríkjaforseti gert
sjálfsákvörðunarréttinn að
meginkjarna þess boðskapar,
er hann flutti stríðandi heimi.
Miðveldin, og þá einkum Þjóð-
verjar, settu einnig sjálfs-
ákvörðunarrétt þjóðanna á
dagskrá hjá sér en með sér-
stökum hætti. í friðarsamn-
ingunum í Brest-Litovsk á önd-
verðu ári 1918 sneiddu þeir af
hinu gamla Rússaveldi öll út-
héruð þess — Úkraínu, Pólland
og Eystrasaltslöndin — og var
það ætlunin að tengja sum
þeirra í konungssambandi við
Prússland eða setja þau undir
stjórn atvinnulausra þýzkra
smáprinsa, og í þessum fram-
tíðardraumum hins stórþýzka
anda var Finnland jafnvel ekki
undanskilið. Eftir sigur Þjóð-
verja á austurvígstöðvunum
gátu þeir dregið ógrynni liðs
til sóknar í vestri. Seint í marz-
mánuði hóf Ludendorff mestu
sókn á vesturvígstöðvunum
sem hersagan kunni að greina
frá. Um hríð leit helzt út fyrir,
að hernaðaráætlun Þjóðverja
mundi takast. En í þremur
sóknarlotum sleit þýzki herinn
kröftum sínum og í byrjun ág-
ústmánaðar 1918 varð Luden-
dorff að játa, að taflið væri
tapað. Og nú hlutu keisara-
ríkin tvö í Mið-Evrópu sömu
örlög og hið rússneska: hinn
3. nóvember varð Austurríki að
semja vopnahlé og á sömu
stundu hrundi Dónárríkið í
rústir og hin sundurleitu þjóð-
erni skipuðu sér um sjálfsá-
kvörðunarrétt sinn. Sjö dögum
síðar var hinum stórláta keis-
ara Þýzkalands hleypt sem póli-
tískum flóttamanni inn í Hol-
land og degi síðar, hinn 11.
nóvember, skrifuðu fulltrúar
Þjóðverja undir vopnahléssátt-
18