Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 20

íslenzku julltrúarnir í sambandslaganefndinni fyrri 1908, taldir frá vinstri: Jón Sveinbjörnsson ritari
nefndarinnar, Jón Magnússon, Lárus H. Bjarnason, Hannes Hafstein, Steingrímur Jónsson, Jóhannes
Jóhannesson og Stefán Stefánsson. Á myndina vantar Skúla Thoroddsen.
kaus Erik Arup sagnfræðing og
prófessor fulltrúa sinn.
Það. var að mörgu leyti lán
okkar Isiendinga, ao við áttum
a danskri grund hauk í horni
þar sem var Jón Krabbe, for-
stjori „Skrifstofu íslenzka
raöuneytisins í Kaupmanna-
hofn“ og starfað hafði í is-
lenzku s cj órnardeildinni frá því
fyrir aldamot. Hann var dott-
ursonur Jóns Guðmundssonar
ritstjora og hafði um langan
aldur haft mikinn áhuga á
málefnum íslands. Hann ræddi
bæöi við danska forsætisráð-
herrann og tvo hina áhrifa-
meiri nefndarmenn, Hage og
Christensen, og lagði fast að
þeim að ganga að fullu
að óskum íslendinga í þjóð-
réttarlegum efnum. JónKrabbe
sendi Jóni Magnússyni for-
sætisráðherra greinargerð um
viðræður sínar við hina dönsku
stjornmálamenn og þær skoð-
anir, sem hann hafði túlkað
fyrir þeim. Af þessari greinar-
gerð er ljóst, að Jón Krabbe
hefur brýnt það fyrir hinum
dönsku nefndarmönnum, að
verið gæti að íslendingar
myndu leita aðstoðar í al-
menningsáliti umheimsins, ef
Danir synjuðu þeim um það,
sem þeir færu fram á í þjóð-
réttarlegu tilliti. En um þetta
leyti bundu Danir miklar von-
ir við þau fyrirheit, sem ná-
lega allir stríðsaðilar höfðu
gefið um sjálfsákvörðunarrétt
þjóðanna, og sjálfir væntu þeir
þess að heimta aftur hið
danska þjóðerni Suður-Jót-
lands. Sögulegar aðstæður til
lausnar á hinni gömlu deilu
Dana og íslendinga voru því
að mörgu leyti hinar ákjósan-
legustu.
Alþingi hafði verið kvatt til
fundar um miðjan apríl, og
þegar kunnugt varð um að
dönsku samningamennirnir
væru lagðir af stað til íslands,
voru kosnir fulltrúar frá öllum
þingflokkum í samninganefnd-
ina: Jóhannes Jóhannesson úr
Heimast j órnarf lokknum,Bj arni
Jónsson frá Vogi og Einar Arn-
órsson úr báðum flokksbrotum
Sjálfstæðismanna og Þorsteinn
M. Jónsson frá Framsóknar-
flokknum.
Samninganefndin hélt fyrsta
fund sinn 1. júlí, en þann 18.
s. m. hafði hún lokið störfum.
Nú voru liðin tíu ár síðan
danskir og íslenzkir stjórn-
málamenn höfðu setið við
samningaborð og rætt sam-
band Danmerkur og íslands.
Mikil tíðindi höfðu gerzt síðan
samkomulagsnefndin fyrri sat
á rökstólum 1908. Styrjöldin,
sem enn stóð með fullum ofsa,
hafði raskað bæði heiminum
og hugmyndum manna, og víg-
staða íslendinga til samninga
var nú öll hagfelldari en þá.
En þegar í upphafi samninga-
viðræðnanna bar hinum
dönsku og íslenzku fulltrúum
æði mikið á milli. Samninga-
menn íslands lýstu því yfir á
fyrsta nefndarfundinum, að
samningur um samband ís-
lands og Danmerkur yrði því
aðeins gerður, að ísland væri
viðurkennt fullvalda ríki, er
væri í sambandi við Danmörku
um konung og konungserfðir.
Öll önnur mál væru sérmál
Jón Krabbe.
hvors ríkis, og þótt samið yrði
um sameiginlega meðferð ein-
hverra mála, mætti sá grund-
völlur ekki haggast.
Fulltrúar Dana lögðu fram
drög að sambandi Danmerkur
og íslands, er þeir töldu sér
fært að leggja fyrir stjórn
og þing Dana. Samkvæmt
þeim eru ísland og Dan-
mörk frjáls og sjálfstæð riki í
sambandi um sameiginlegt
konungsvald og sameiginlegan
ríkisborgararétt, en hafi gert
með sér samning um sameig-
inlega stjórn utanríkismála,
hervarnir, mynt og æðsta dóm-
stól. Dönsk stjórnarvöld skyldu
fara með sameiginlegu málin
þar til öðru vísi yrði ákveðið
með lögum, sem ríkisþing Dan-
merkur og alþingi íslands sam-
þykktu.
Svo leit út í fyrstu sem allt
mundi lenda í sama þófinu,
því að tillögur dönsku fulltrú-
anna minntu í mörgum efnum
á Uppkastið frá 1908. En þeg-
ar undirnefnd var skipuð til að
gera drög að sambandslögum
komst skriður á málið. Hinn
12. júlí lagði undirnefndin
fram tillögur sínar og var þá
auð'sætt, að málið mundi leys-
ast. Sambandslagasáttmálinn
veitti íslandi langþráð full-
veldi, og ákvæði hans um þau
mál, sem Danmörk hafði á
hendi í umboði íslendinga,
voru með þeim hætti, að þeim
var tryggður fullur réttur til
íhlutunar og afskipta og gef-
inn kostur á að taka þau í sín-
ar hendur, er þeim yxi fiskur
um hrygg. Jafnréttisákvæði
danskra og íslenzkra ríkisborg-
ara, 6. gr. sambandslaganna,
sem margir töldu hættulega
efnahagslegu sjálfstæði lands-
ins, varð í reyndinni sennilega
hagstæðara íslendingum en
Dönum. En ákvæði 18. gr. sá
við öllum leka: hvort ríki um
sig mátti að tuttugu árum
liðnum segja einhliða upp sam-
bandssáttmálanum. Um þetta
ákvæði sagði danski þjóðrétt-
arfræðingurinn Knud Berlin,
sem íslenzkir sjálfstæðismenn
báru lengi þungan hug til, að
það væri einstakt í sáttmálum
sambandsríkja. Sambandslaga-
sáttmálinn 1918 ber því skýrt
vitni, hve þjálfaðir íslendingar
voru orðnir eftir að hafa rök-
rætt lögspeki og þjóðarétt við
Dani hátt á heila öld.
Hlutleysisákvæði sambands-
lagasáttmálans
Það hefur verið mikið í
tízku i almennum stjórnmála-
umræðum á íslandi hin sið-
ustu ár að tala af nokkru virð-
ingarleysi um hlutleysisyfirlýs-
ingu þá, sem rituð er i 19. gr.
sambandslagasáttmálans. Og
það er ekki trútt um, að yngri
kynslóð íslenzkra stjórnmála-
manna bregði höfundum hlut-
leysisgreinarinnar um bláeygða
bjartsýni, jafnvel sveitamanns-
lega einfeldni. En þegar kann-
aður er uppruni hlutleysis-
ákvæðisins verður það ljóst, að
það á sér gildar orsakir í sögu-
legu — maður gæti jafnvel
sagt heimssögulegu — um-
hverfi sambandslagasáttmál-
ans. Hlutleysisyfirlýsingin er á
þessa leið: „Danmörk tilkynn-
ir erlendum ríkjum, að hún
samkvæmt efni þessara sam-
bandslaga hafi viðurkennt ís-
land fullvalda ríki, og tilkynn-
ir jafnframt, að ísland lýsi yfir
20