Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 50

hendir skónum sínum inn í vélasam-
stæðuna.
Hið opinbera hlýtur að færa áherzl-
una með meðvituöum og valdbundnum
hætti frá framleiðniöfgunum yfir á fé-
lagslegri sjónarmið og leggja sálræna
heilsu manna til grundvallar því, sem
krefjast megi af þeim, í stað þess að
ofurselja hana andlegu stjórnleysi.
Byggðakjarnar eiga að vera heilsulindir
einstaklinga, ekki þrælakistur.
Þetta amöbueðli stórborga virðist í
fljótu bragði liggja órafjarri, þegar hugs-
að er um Reykjavík. En sömu hreyfi-
angarnir eru hér að verki; hagnaðar-
vonin, neyzluöfgarnar, og kynt er und-
ir framleiðnihugsjóninni, ekki með vax-
andi tortryggni eins og meðal reyndari
þjóða, heldur með rómantík og óvita-
skap að hætti frumstæðinga og hung-
urþjakaðra vesalinga meðal þróunar-
þjóða. Hér kemur enn fram sú undar-
lega staðreynd, að landið sjálft veitir
þjóðinni aðhald.
Einangrun hefur gert það að verkum,
að hugarstefnur, sem aðrar þjóðir hafa
risið og fallið með, hafa ekki náð tökum
á þjóðinni. Tíminn hefur síað burt
hljómið úr nýjungum, áður en þær hafa
skotið rótum hér; þjóðin hefur ekki þurft
að hafa fyrir því sjálf. Þessi mikilleiki
landsins, þessi óendanleiki í hverri smæð,
hverri grjóturð, hverjum firði, hefur ver-
ið hin sífellda truflun, sem þjóðin hefur
búið við ■— sambærileg hávaðanum
á skemmtistað og neyzlufreistingunum,
þótt hún verki í gagnstæða átt —* hún
hefur agað landsmenn til fylgis við sig
á sama hátt og framangreind öfl gera
nú. Þessi rammi þjóðlífsins er ólíkur
þeim, sem flestar aðrar Vesturlandaþjóð-
ir hafa dafnað innan, en hann er að
sama skapi líkur þeirri umgjörð sem
framvinda sjálfrar mannkynssögunnar
hefur orðið innan: hann ber vott um
einangrun og órafjarlægðir, hann er
hlutlaus og óskyldur öllum hugmyndum
um miskunn eða miskunnarleysi, tiginn
og stundum fagur. Þjóðin hefur frá upp-
hafi búið við kjarnann úr allri lífsspeki
og þar af leiðandi hefur hún ekki mótað
sér neina lífsspeki sjálf.
Nú er hinn félagslegi hjúpur á Vestur-
löndum víðast hvar orðinn svo þykkur,
að hin náttúrlegu lögmál (afstaðan
maður/náttúra) hafa yfirfærzt á hann.
Lengur eru hin leiðandi öfl innan sam-
félagsins ekki einstakir menn, sem tjái
frumlæga reynslu sína af náttúrlegu
umhverfi, heldur verður framvindan
fyrir víxlverkun milli einstaklinga og
með dulvituðum hætti. Þessi mannheim-
ur keppir við hinn. (Félagsvísindi, til
dæmis, kalla venjur lögmál). Og hann
hefur fullkomna aðstöðu til að útrýma
hinum beinlínis, en einnig starfrænt:
veðurstjórn er fyrirsjáanleg, stjórnun
á hátterni dýra og manna með hagræð-
ingu erfða og samkvæmt niðurstöðum
atferlisrannsókna, útþurrkun náttúrlegs
landslags verður lífsnauðsyn þegar
fram í sækir vegna fólksfjölgunarinnar;
og hafið er mengað og auðlindir þess
rýrðar.
Þótt ekki sé leitað svo langt að spyrja,
hvað um íslendinga verði í þessari fram-
vindu, stendur hitt þó nærri, að sam-
félagshjúpar, sem ganga fyrir náttúru-
lögmálum, eiga auðveldara en nokkur
önnur öfl með að hrifsa til sín þjóð, sem
mótuð er að samlífi við náttúruna, og
samlaga hana svo kerfismynd sinni, að
ófrágreinanleg verði. Hin náttúrlega sér-
staða íslendinga, sem gert hefur það að
verkum, að hvorki kommúnismi né
kristni hafa náð að setja á þá veruleg
mörk, né að guðsækin þjóðfélög fyrri
tíma næðu að hrifsa til sín andlegt
sjálfsforræði þeirra, hún gerir þá hins
vegar þeim mun veikari fyrir lögmálum
amöburíkisins.
II.
Nú eru allir menn um gjörvalla heims-
byggðina tengdir örlagaböndum. Og
þau öfl, sem ógna lífi þeirra, eru ekki
fyrst og fremst gjöreyðingarvopn, heldur
lífsmagn sjálfrar tegundarinnar. Um of-
fjölgun mannkynsins segir Heinig von
Foerster eftirfarandi (Summary of Re-
port on Population Growth, 1962):
„Fjölgun er sögð ójafnvæg, ef fjöldi
eininga vex á ákveðinni stund yfir öll
mörk. Dæmi þessa er, ef einingarnar
geta myndað samband innbyrðis, það er
að segja ef tvær einingar geta áorkað
meiru sameiginlega en þær fengju
nokkru sinni áorkað hvor fyrir sig. Sett
fram af stærðfræðilegri nákvæmni
verður slík jafnvægislaus fjölgun sam-
kvæmt formúlunni;
k
N = K/ t
þar sem N táknar fjölda eininganna á
hverri stundu, K og k eru fastastærðir,
sérkennandi fyrir þá tegund, sem er til
athugunar, og t er talning í árum að
tímanum O, þeirri stund ójafnvægis, þeg-
ar fjölgunin tortímist með offjölgun
(N — x).
Maðurinn, sem hefur hæfileika til sam-
skipta, er ljóslega í flokki þeirra ein-
inga, sem mynda innbyrðis samband,
og þar af leiðandi verður fólksfjölgunin
samkvæmt framangreindri formúlu. Ef
notaðar eru nokkurn veginn traustar
líkingatölur yfir íbúa veraldarinnar síð-
astliðnar tiu árþúsundir, verður útkom-
an fyrir fastastærðirnar K = 180 millj-
arðar, k = 0,98 og tíminn O árið 2027 e.
Kr. Með öðrum orðum, það er innan 65
ára eða í næstu kynslóð, sem aðstæðum
manna, eins og við þekkjum þær nú, er
ógnað með útrýmingu."
Tveir möguleikar eru fyrir hendi, sem
bægt geti frá þessu skapadægri að fullu
eða slegið því á frest: annar að stór-
felld styrjöld verði eða plága, hinn að
takist með getnaðarvörnum að ná mann-
fjölguninni undir stjórn. Á síðarnefnda
atriðinu eru litlar líkur. Meðal þeirra
þjóða, þar sem er mest þörf hamla á
getnaði, yrði þeim komið á með nýjum
félagslegum venjum, m. ö. o. menntun
þyrfti að verða almenn og sjónannið
að breytast. Slíkt enduruppeldi tekur
langan tíma (Indverjar). Kínverjar eru
lokuð heild og varla nokkrar líkur á að
þeir tækju sönsum í þessu efni. Auk
þessa er gegn mjög sterkum andbyr að
sækja, þar sem allar þjóðir veraldar utan
Vesturlanda keppa að því framleiðslu-
stigi, sem þau hafa náð, en líkur á að
enduruppeldi fólksins með tilliti til getn-
aðarvarna og því um líks falli í skugg-
ann af svo stórfelldri viðleitni. Hvað
Vesturlöndum sjálfum viðvíkur er and-
staða kaþólsku kirkjunnar gegn notkun
getnaðarvarna („pillunnar") næstum
óyfirstíganleg hindrun (sjá þeir nú fyrir
sinn langþráða heimsendi?)
Stórfelld plága er ólíkleiki, ef önnur
mikilvirk röskun hefur ekki komið á
undan. Heimsstyrjöld er líklegust, eða
styrjöld stórfelldari en hinar hafa verið.
Við núverandi aðstæður er stórstyrjöld
líkleg. Og þegar offjölgun er orðin á
landsvæði voldugs aðila, er bein afleið-
ing að hann sæki á hendur annarra eftir
landi. Ennfremur leiðir offjölgun til
röskunar skipulags og getur þannig orð-
ið á kostnað hygginda valdhafa og
þegna og leitt til glapræðisverka. Sam-
kvæmt þessu er næsia líklegt, að á næstu
59 árum verði háð styrjöld mannskæðari
öðrum í sögunni, en ef svo verður ekki,
að við lok þessa tímabils verði úrkynj-
un, stjórnleysi og dýrska hið ráðandi afl
í heiminum.
Á íslandi er mannfjölgun knýjandi
þörf. Aðstaða þessarar þjóðar er gjör-
samlega andstæð hinum stefnumótandi
öflum veraldarinnar nú. Hún mun aldrei
ógna neinum með vopnavaldi; hvert
barn, sem fæðist meðal hennar, er hnoss,
sem öll þjóðin fagnar; og vald einhvers
páfa úti í heimi er henni framandi og
skringilegt fyrirbæri (hvort sem hann
situr í Vatíkani, Washington, Moskvu eða
Peking).
Það er talað um að íslendingar séu
smáir. En er smæð þeirra gagnvart stór-
þjóðum meiri en smæð stórþjóðanna
gagnvart sjálfum sér? Eða er smæð þess-
arar þjóðar gagnvart allri veröldinni
meiri en smæð mannkyns gagnvart ör-
lögum sínum? Er ekki auðlegð þessarar
þjóðar einmitt meiri en Bandaríkja-
manna eða Kínverja, jafnvel beggja
þessara stórvelda til samans, sem fjötr-
uð eru af sínu eigin valdi, svo að þau
ná ekki að hræra sig nema á einn veg?
Að eiga landrými, kreddulaust fólk,
þjóðlíf sem hefur hæfileika til að dafna
um ókomnar aldir?
Og það sem meira er: Tign mannsins
hefur jafnan borið hæst, þegar hann
hefur att kappi við örlög sín. Mannkyn-
ið sjálft virðist handlanga niðurstöður
sínar milli kynslóða í blóra við mannlega
aðstöðu. Það er ekkert nýtt, að spáð sé
heimsendi, þótt hann hafi að vísu ekki
fyrr verið sannaður með stærðfræðifor-
múlu. Vegna þessa eiga íslendingar þann
kost að standa gegn ásælnum öflum
stórþjóða, líkt og þeir hafa fram til
þessa barizt við náttúruöfl. En andstætt
þeirri baráttu — ef framangreindar nið-
urstöður eru réttar — er nú ekki barizt
fyrir framtíðarsýn, heldur liggur sigur-
inn í hverju augnabliki.
50