Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 17

Mústafa Kemal undir œvilokin með kjördóttur sinni, Ulkii.
á þingi að brezkri fyrirmynd. En það fór
einsog hjá Krústsjov í rússnesku „hlákunni"
1956, að gagnrýnin flæddi yfir alla bakka.
Skrifstofur dagblaða voru grýttar. Skamm-
byssum var veifað í þingsölunum. Um gerv-
allt landið varð hin niðurbælda reiði almúg-
ans yfir skattheimtu, dýrtíð, afskiptasömum
embættismönnum, vöruskorti, ríkiseinkasöl-
um að mótmælaöldu sem enginn fékk
stemmt stigu við. Skipaeigendur, banka-
stjórar, ríkisstarfsmenn, bændur og umfram
allt trúræknir Múhameðstrúarmenn — allir
höfðu gnægð umkvörtunarefna, og sú nýj-
ung að mega viðra þau reyndist of freist-
andi. f kjölfar verkfalla og uppþota kom
önnur uppreisn Kúrda. í námunda við
Smýrnu kom fram förumunkur (dervisji)
og lýsti því yfir að hann væri Mahdí
(Messías) með sérstöku umboði til að upp-
ræta hið guðlausa lýðveldi.
Stjórnarandstaðan var úr sögunni, að
minnstakosti um sinn. Kemal Atatúrk sendi
Fethí burt og herafla til að sigrast á Kúrd-
um, en lét hengja 28 áhangendur Mahdís.
Hugmyndin var þó ekki úr sögunni fyrir
fullt og allt. Tyrklandi var hlíft við að þró-
ast í einræðisríki með einum stjórnmála-
flokki. Þegar frá leið var stjórnarandstöðu
leyft að starfa. Við hliðina á Þjóðarflokki
Ataturks reis upp Lýðræðisflokkurinn, og
í stjórnartíð Ismets, arftaka Atatúrks, varð
sá flokkur svo öflugur, að hann vann hrein-
an meirihluta í frjálsum þingkosningum
1950 og aftur 1954. Þetta hefði án efa glatt
Atatúrk, sem jafnan hélt því fram, að ein-
ræði hans væri einungis millibilsástand.
Fullþroska ríki urðu lýðræðisríki — Tyrk-
land yrði að ná fullum þroska. Atburðirnir
1960—61, þegar Menderes féll, fjöldi manns
var fangelsaður og dreginn fyrir rétt, spillt-
ir stjórnmálamenn líflátnir og herforingja-
stjórn komið á, leiddu í Ijós að Tyrkland
er enn fjarri því marki.
Atatúrk lifði það að sjá nokkra af draum-
um sínum rætast og vera dáður af löndum
sínum, þráttfyrir allt. Hann rak þá hlífðar-
laust áfram allt til enda, með háum skött-
um og ríkisáætlunum sem voru nálega eins
harðneskjulegar og hjá nágranna hans,
Stalín. Hann hlífði sjálfum sér ekki heldur,
og árið 1938, nokkrum vikum eftir Mún-
chenar-sáttmálann, gaf hann upp öndina 57
ára gamall, úttaugaður af óhófslifnaði, með-
an veröldin bjó sig undir annan mikinn
hildarleik.
Að hve rniklu leyti hafði honum lánazt
ætlunarverk sitt? Að sjálfsögðu gat hann
ekki á rúmum áratug gert Tyrkland að einu
af stórveldum heimsins Margar áætlanir
hans runnu útí sandinn eða töfðust veru-
lega — vegna skorts á tæknifróðum mönn-
um, vegna vatnseklu (sem er stöðugt vanda-
mál í Anatólíu) eða vegna þess að ekki
tókst að vinna nægilegt magn af kolunum,
sem nóg var af í jörðinni. Tyrkland varð
ekki efnahagslegt stórveldi, og framförun-
um þar varð ekki jafnað til framfara í ríkj-
um einsog Bretlandi, Þýzkalandi, Bandaríkj ■
unum eða Sovétríkjunum. En miklar efna-
hagsframfarir áttu sér eigi að síður stað,
og umfram allt var komið á pólitískri ró á
svæði sem er frægt fyrir baktjaldamakk,
ólgu, ófrið og óáran. Tyrkland varð tiltölu-
lega róleg höfn í hafróti Miðausturlanda.
En árangurinn á trúmálasviðinu var vafa-
samur. Þegar Menderes forsætisráðherra
sneri aftur heim til Tyrklands 1959, eftir
að hann hafði naumlega sloppið lifandi úr
flugslysi á leiðinni frá Lundúnum, var
15.000 skepnum fórnað á götunum í Mikla-
garði í þakkarskyni og 600 skepnum í An-
kara. Menderes var hylltur sem mikill trú-
arleiðtogi, sem Allah hefði bjargað með
eigin hendi. í Tyrklandi nútímans eru reist-
ar fleiri moskur en skólar. Vel má hugsa
sér fyrirlitningu Atatúrks á slíkri þróun.
Hve Tyrklandi hefur vegnað vel á síðustu
áratugum, er ekki sízt að þakka varkárri
og slunginni utanríkisstefnu Atatúrks og
arftaka hans. Hann fyrirleit einræðisherr-
ana í Evrópu og átti enga samleið með þeim.
Hann hafði barizt við ítali sem fjandmenn
og Þjóðverja sem bandamenn, og honum
geðjaðist illa að útlendingum. Hann hafði
líka barizt við Breta og Frakka, en á fjórða
áratugnum virtist honum og Ismet mest á
því að græða að eiga góð samskipti við
Breta, sem þá höfðu lært að virða hið nýia
Tyrkland. Árið 1939, mánuði eftir stríðs-
byrjun og ári eftir lát Atatúrks, gerðu Tyrk-
ir því varnarsamning við Breta. Endaþótt
ófarir Bandamanna 1940 gerðu Tyrki nokk-
uð tvíátta, var hið gamla vantraust Atatúrks
á útlendingum svo ríkt í eftirmönnum hans
að þeir fengu haldið Tyrklandi utanvið
styrjöldina, þó mjög væri að þeim lagt af
hálfu beggja stríðsaðilja.
Eftir heimsstyrjöldina gerðu Rússar harða
hríð að Tyrkjum til að ná af þeim löndum,
en þeir voru orðnir sér meðvitandi um mik-
ilvægi sitt í heiminum og álitlegan hernað-
armátt sinn, og létu ekki undan. Síðar gengu
þeir í hin vestrænu hernaðarbandalög NATO
og CENTO til að tryggja sig gegn útþenslu
Rússa. 4
17