Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 28

Þorsteinn Antonsson:
Fjöimiðtun
Umhverfi mitt er ekki stað-
reyndaheimur stjarna og fang-
elsa, heldur hillingaheimur sjón-
varps og bíómynda. Það er raun-
veruleikinn ummyndaður að lit
og hlutföllum. Umhverfi mitt er
ekki byggt fólki af holdi og
blóði; ég sé að vísu slíkum ver-
um bregða fyrir, en fremur sem
skapbrigðalausum Hadesarver-
um; nei, þeir staðgenglar, sem
svala félagslegri þörf minni, eru
gráir dvergar sjónvarpsins og
afmánir kvikmyndatjaldsins. Það
er heimur þagnarinnar, heimur
hins hlutlausa áhorfanda, minn,
þar sem ég sit litverpur við
skerminn eða í niðamyrkri kvik-
myndahúss í jógatransi og neyt-
andastellingum í andlegu fjar-
skiptasambandi við hinn dul-
vædda hillingaheim. Veröld mín
er sundruð í ótölulegan grúa
smáparta, þar sem víxlast á raun-
veruleiki og óraunveruleiki, fyr-
irmynd og eftirmynd, hraðar en
svo, að ég nái að greina i milli
hvað sé hvað. Ég er neytandi
gagnvart bókum, bíómyndum,
sjónvarpi, greipilegu vöruúrvali,
þindarlausu skólunarþrugli, og
viðnámsþrek mitt, sem af nátt-
úrunnar hendi er ekki mótað til
að standast slíkt úrhelli, er fyrir
löngu orðið meyrt. Neyzluvenjur
mínar eru ekki mótaðar af mér,
þær eru meira að segja í sumum
tilvikum í andstöðu við það, sem
ég raunverulega vil, þá sjaldan
ég get gert mér grein fyrir vilja
mínum; þær eru til orðnar með
þeim hætti, að heil fyrirtæki
uppá þúsundir manna og stað-
sett í fleiri en einu þjóðlandi
hafa steðjað gegn mér með of-
boðslegum fyrirskipunum, sem
dunið hafa á mér uppstyttulaust,
unz ég hef látið að þeim með
undarlegu samblandi af gleði og
hryggð í geði mínu.
Ég hef oft kúgazt undan of
stórri inngjöf af útvarpsefni.
Sérstaklega meðan ég var yngri
og átti mér færri undankomu-
leiðir. Ég hef orðið aðnjótandi
þeirrar vafasamt ánægjulegu en
sérdeilis dularfullu reynslu að
hlusta, þegar ég hef verið í
svefnrofunum og hvergi nærri
neinu útvarpi, á rödd útvarps-
þular taka sig upp og flytja sam-
fellt og með sama hraða hluta af
erindi, sem ég hef þá áður heyrt
undir væng. Stundum hef ég
kannazt við upprunann, ella hef-
ur brotið verið of lítið til að ég
hafi náð að rekja saman orsök
og afleiðingu. Þessi reynsla nær
langt inní óvit svefnsins. Hún er
oftast ógeðfelld, stundum hlægi-
leg. Og hún nær ekki aðeins til
mælts máls, heldur einnig til
tónverka, og það hefur komið
fyrir að ég hafi hlýtt andaktug-
ur á tónverk í svefnrofunum eða
í draumi. Á þennan hátt lærði
ég að njóta sígildrar tónlistar
löngu áður en ég fór að gefa
henni gaum vakandi.
Þegar ég var unglingur rifust
dægurlögin um vitund mína eins
og vargar um bráð. Með ein-
beitni stóð ég jafnframt í bar-
áttu við að bægja þeim frá. Þau
komu mörg í einu með öllum
þeim lit-, afl- og víddatáknum og
tilfinningum, sem ég hafði upp-
lifað við að hlýða á flutning
þeirra í hin ýmsu skipti. Þau
fléttuðust saman, ómuðu sundur-
tætt, og önnur ný komu fram. Á
þessu gekk hvort sem mér líkaði
betur eða verr.
Á þessum tímum gerði velvilj-
að fólk mikið af að brýna fyrir
unglingum, að þeir skyldu ekki
leggja sig of mikið eftir dægur-
lagagauli. Það var rætt mikið
um þennan tónlistaráhuga ungl-
inganna og vitnað til aðlögunar-
sérfræðinga í því sambandi. Það
tal orkaði á mig eins og maður
stæði á bryggju og kallaði til
annars sem væri að því kominn
að drukkna, að hann skyldi ekki
súpa sjó, því að saltið skemmdi
magann; kæmi svo með formúlur
máli sínu til sönnunar. Samtímis
vöndu hinir eldri sig af því að
tala hver við annan og höfðu
kveikt á viðtækjum sínum öllum
stundum til að kæmi ekki þögn.
Hinir elztu hlustuðu á jarðar-
farir oft í viku af nautn, sem
sannarlega var hrollvekjandi. Ég
man eftir einni kerlingu, sem var
hálfheyrnarlaus og var tengd
með hlustunarapparati við út-
varp og sat við það öll kvöld
þannig frá gengin. Einum manni
vitlausum hafði ég afskipti af
um skeið. Hann var orðinn að
útvarpi og gat ekki lengur talað
af sjálfum sér, en flutti útvarps-
þætti í síbylju. Ef hann vildi
segja eitthvað, þurfti hann fyrst
að koma því í tilkynningarform.
Og ef einhverjir ættu skilið sam-
jöfnuð við eiturlyfjaneytendur í
þessu tilliti, þá eru það íslenzkir
sveitamenn.
Útvarpið er alstaðar í gangi.
Fyrirbærið er dæmigert um,
hvernig íslendingar fara að því
að móta sér félagslegar venjur.
Stöðin hefur verið starfrækt um
áratuga skeið, en fólk notar við-
tæki sín eins og hún hafi verið
opnuð í gær. í almenningsvögn-
um, jafnt langferðavögnum sem
öðrum, er útvarpið í gangi frá
morgni til miðnættis. Á matsöl-
um sitja menn undir jarðarfarar-
tilkynningum og auglýsingum
meðan þeir snæða. Og sama er
að segja um heimili yfirleitt.
Dægurlagatónlistin er ungl-
ingnum nauðsyn. Ofsi hennar
spennir einmitt upp þær járn-
greipar, sem hinir eldri nísta
hann af ótta við öra ummyndun
hans. Hún er unglingnum meitill
sem hann beitir til að mölva ut-
anaf sér stokkfreðið form skipu-
lagsins; honum er nauðsyn að
fleyga sundur það háttarlag, sem
staðnað fólk heldur að honum,
koma undir sig fótum, öðlast
sjálxskennd og eigin hugmyndir
um kerfið.
Ég var mjög áhrifagjarn, þegar
ég var unglingur, þó skömm sé
frá að segja. Ef ég var til dæmis
í bíó, þá fann ég eftirá, að ég
hneigðist til að haga mér eins
og einhver karakterinn í mynd-
inni. Það var alls ekki endilega
aðalmaðurinn. Og ég reyndi ekki
beinlínis að stæla þennan kar-
akter viljandi, heldur fór á mig
atferli einhvers í myndinni ósjálf-
rátt. Við kringumstæður, sem
leiddu til sömu kenndar og hafði
snortið mig meðan á sýningunni
stóð, kom karakterinn ásamt at-
vikasamstæðu frammí hugann
með jafnósjálfráðum hætti; sam-
stæðan var umturnuð og blönduð
öðrum reynslubrotum, orðin að
einskonar heildarmynd, líkt og
orð. En hún var frábrugðin orði
í því, að hún dró merkingu sína
aðeins af hluta ákveðinnar kvik-
myndar. Þessi heildarmynd, sem
stóð mér óljóst fyrir hugskots-
sjónum við gefnar kringumstæð-
ur, hafði svo miklu máttugri geð-
brigði í för með sér, að hún
svalg í sig þau hughrif, sem ég
sjálfur hafði af atferli mínu við
kringumstæðurnar. Þannig varð
ég, jafnframt því að vera ég
sjálfur, karakterinn. Og af því ég
vissi af þessu tvöfalda hlutverki
mínu og að ég var eiginlega að
framkvæma í nafni annars, þá
var ég til muna ákveðnari í fram-
komu við þessar gefnu kringum-
stæður.
Tengslin milli þeirrar verald-
ar, sem neytandi fjölmiðlunar
lifir sig inní við neyzluna, og
þeirrar, sem umlykur hann þá
og ella, eru mér óráðin gáta. Ég
sit til dæmis fyrir framan sjón-
varp og fæ að vita, að um beina
útsendingu sé að ræða. í húsi
útí bæ sitja tveir menn og rök-
ræða, og á sama tíma sit ég og
horfi á einlitar, tvívíðar myndir
þeirra á dálitlum glerskermi í
hinum enda bæjarins. Tengslin
milli mín og þeirra eru skýrð
með vísindalegum hætti, en um
veruleik sjálfs upprunans get ég
ekkert vitað. Útsendingin gæti
allteins verið af filmu, þ. e. a. s.
umræðurnar hafi þegar átt sér
stað og sé lokið. Það sem ég er
með fyrir skilningarvitunum, þeg-
ar ég sökkvi mér niðrí málefnið,
væri þá nokkurra millimetra
breið myndræma, sem ber fyrir
sjónarsvið mitt með miklum
hraða, staðreynd sem ég yrði
óþyrmilega var við, ef filman
slitnaði. Þessi möguleiki rennur
upp fyrir mér, þar sem ég sit fyr-
ir framan skerminn, og ég verð
mér vitandi um tvö reynsluform,
sem ég get ekki samræmt; ann-
arsvegar litverpt mannsígildi,
sem ég, hrifinn inní umræðurnar,
tek fullgilt sem mennskt og því
með frumkvæðiseigindir (es-
sence); hinsvegar myndræmu,
þar sem hver mynd fyrir sig,
livað stærð snertir, stæði varla
útaf nögl. Útsendingin gæti
meira að segja hafa verið hluti
af kvikmynd og ég tekið af fullri
alvöru það sem alls ekki var
meint sem slíkt. Ég sé fyrir mér
kvikmyndagerðarmanninn við
klippingu filmunnar hagræða
nosturslega örsmáum myndunum
með það fyrir augum að ná frarn
hjá áhorfendum þeim geðbrigð-
um, sem hann æskir, líkan risa,
sem breytir mönnum í kletta og
klettum í menn samkvæmt duttl-
ungum sínum, sem mönnum eru,
vegna eðlismunar, óskiljanlegir.
Filman byggir á sjónhverfingum
að verulegu leyti; hún er mögu-
leg vegna þess að menn í aðlögun
sinni hver að öðrum móta með
sér einskonar manneskjustaðla,
sem þeir ósjálfrátt færa hinar
raunverulegu rnanneskjur til
samræmis við á stund reynslunn-
ar. Þegar svo aðlagað sambýlis-
fólk horfir á risavaxna manngerv-
inga kvikmyndatjaldsins eða
dvergsmá mannsígildi sjónvarps-
skermsins, yfirfærir það víddar-
skyn sitt og persónustaðla á flöt-
inn og lifir sig inní atburðarás-
ina.
Myndfjölmiðlun rænir menn
hæfileikanum til að skynja hver
annan. Fyrr en þá varir eru þeir
farnir að sjá hver annan og ver-
öldina filmrænt. í stað þess að
eiga innangengt í hillingaheim
tjalds og skerms vegna gamal-
kunnugleika mannsígildanna, er
maður farinn að upplifa kynni
sín af fólki eins og það væri
óefniskenndar og tilfinningalaus-
ar leikfígúrur á tjaldi, gervismíði
einhvers yfirvættismikils kvik-
28