Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 29

myndavers. Einnig sjálf aðstaða
neytandans temur honum að
halda við rofi milli sín og ótil-
kvæmilegs umheims, þar sem
hann verður að gera hvorttveggja
í senn að samlaga hversdagsleg
viðbrögð sín myndbrigðum sýn-
ingarinnar og raska ekki innlif-
un annarra áhorfenda með nein-
um eiginlegum viðbrögðum, þótt
engum takmörkum sé sett hvað
fyrir hann ber. Atvik, sem höfð-
ar sterkt til árásarhvatar hans, er
skeytt aftan við lágfreyðandi un-
aðsbríma og umlukið tregaslagi
þrívíðra tóna sígilds verks; El-
vira Madigan er skotin meðal
blóma og fiðrilda af unnusta sín-
um meðan leikin er sinfónía eftir
Mozart; afleiðingin er lost á-
horfandans og síðan tilfinninga-
sljóleiki. Filman er gerviveröld,
og áhorfandinn verður bæði að
gleyma því og muna í senn;
ánægja hans er undir því komin
að hann gleymi sér við efnið, en
viðbrögð hans, að honum sé
ljóst, að um uppspuna er að
ræða. Hann verður því að ávinna
sér varnagla við óvæntum at-
burðum. Sveitamaður, sem ekki
hefur farið áður í bíó, stekkur
upp og ber saman hnefunum af
ákafa. Hinsvegar eru allar líkur
á að bæjarmaðurinn verði
klumsa, ef eitthvað ber fyrir
hann í virkileikanum, sem ekki
fellur í löð við skipulag velferð-
arríkisins; þá er atburðurinn
strax orðinn hilling og hann ó-
virkur áhorfandi.
Myndir filmræmunnar gegna
svipuðu hlutverki og orð í les-
máli. En þær verka á andstæðan
hátt. Filman er dregin áfram
fyrir augum áhorfandans, svo að
segja, til þess að ýfa innra með
honum hin kjörnu viðbrögð. Það
er skekið að honum hverskyns
effektum til að hafa hann með
á nótunum. En við lestur er það
lesandinn sjálfur, sem er hinn
virki aðili. Hann fikrar sig á-
fram frá línu til línu, og stafirnir
eru fyrir framan hann í smæð
sinni, hljóðir, kyrrir, næstum
hlédrægir og óræðir öðrum en
þeim, sem lært hafa táknmál
þeirra. Lesandinn getur gripið til
bókarinnar, þegar hann vill, og
honum er í sjálfsvald sett, hve
vel hann les hana. Ég tel það
höfuðkost bókarinnar framyfir
filmuna, að hún hvetur menn,
en filman letur óháð því hvert
efnið er.
Hvað ER í raun og veru að
horfa á leikrit?
Áhorfandinn situr í salnum og
horfir á leiksviðið; m. ö. o. hann
dvelur í sama sjónpunkti, meðan
leikurinn varir, umlukinn veggj-
um og horfir inná pall, sem einn-
ig er afmarkaður, nema á þann
veg, sem að áhorfandanum snýr.
Hús og svið eru þannig byggð,
að þau leiða sjónlínuna og þjappa
henni að miðsvæði sviðsins. Þar
fer fram eftirlíking mannlegra
samskipta. Aðferðin hefur þann
kost, að hægt er að sniðganga
ýmis atriði, sem menn eru bundn-
ir af í dagfari sínu, s. s. krónó-
lógíu, staðhætti; siðir, fjarlægir
í tíma eða rúmi, eru útfærðir á
sviðinu. Hinsvegar er áhorfand-
inn í aðstöðu, sem væri honum
ótilkvæmileg án hjálpartækja
sem þessa; hann fylgist tilsýndar
með fólki í samlífissamfellu þess,
þar sem meining og mannlegar
kenndir miðast við verkið sjálft,
eru aðeins raunverulegar innan
þess; í heimi áhorfandans eru
tengslin milli hans og þessa forms
ópersónulegt mat á listaverki —
líkt og einhver guð hugsi sem
snöggvast til lífsins á afskekktri
reikistjörnu. Og hér er líkt á
komið og með filmuna; það er
alveg sama, hvað ber fyrir skiln-
ingarvit áheyrandans, hann er
alltaf hjúpaður óraunveruleik, en
á sviðinu er þó tilgerðin miklu
gagngerari, og verði áhorfandinn
síðar fyrir reynslu sambærilegri
annarri, sem fyrir hann hefur
borið á sviðinu, stendur gervi-
keimur hinnar fyrri í vegi fyrir
að hann geti notið ferskleika
hinnar síðari.
Þau fyrirbæri, sem hreyfast
um sviðið og halda hug áhorf-
andans föngnum, eru ekki mann-
eskjur í venjulegum skilningi.
Formið — það sem hann sér —
er framvarp í tímann á hátternis
kerfi og umhverfi, sem mann-
eskjur, leikarai'nir, hafa tekið á
sig að verða að: leiksviðið er
hinn deterministiski heimur,
andstætt þeim sem þeir lifa í
dagsdaglega. Mismunur þessai'a
tveggja heima, þar sem annar
hefur skapað hinum örlög, gerir
það að verkum, að áhorfandinn
upplifir skemmtun sína, sem er
í því fólgin, að hann verður sér
um stund meðvitandi um frelsi
sitt umfi-am leikpei'sónurnar.
Niðrí þennan determinisma
smækkar leiksviðið allt, sem þar
er fært upp; hann er takmark
þessa listforms.
Það sem vekur geðbrigði
mannsígildanna á sviðinu er ekki
utanvið þau sjálf, nema að svo
miklu leyti sem þau eru ósam-
kvæm sjálfum sér. Hversu góð-
ur sem leikurinn er, er hann þó
uppgerð, og hið raunverulega tii-
efni geðbrigðanna er ekki al-
mennt atriði mannlegi-a sam-
skipta, heldur einstakt og átekið
af leikaranum. Eiginleg sam-
skipti manna á meðal einkennir
samhengi í viðbrögðum viðræðu-
aðila; þegar annar hefur gert hlé
í máli sínu, gætir óvissu í fari
hins, jafnvægisröskunar; hann
saknar sem snöggvast kunnug-
leikans úr fari hins; óstyrkui'inn
ýfir árásai’hvöt hans, sem kemur
göfguð fram sem tjáning hans —
þessi atriði, sem eru endalaust
n\önnum til smáóþæginda, vantar
í tilbui'ði leikpersónanna eða það
er mishljómur í skipun þeirra.
Það, sem er á sviðinu, er að
reyna að vera annað en það er.
Hér er líking við gervimennsku
og ópersónuleik skriffinnskurík-
isins, enda hafa vinsældir leik-
ritsins vaxið með því.
Leikarinn er í starfi sínu tvær
manneskjur innan sama lát-
bragðs. Við íslenzkar aðstæður
kernur upp vandamál, með því
að úr svo fáum leikurum er að
velja, að áhorfandi, sem eitthvað
gerir að því að fara í leikhús,
verður fljótlega kunnugur leik-
aranum, manninum að baki gerv-
inu; kunnugleiki sem svo stend-
ur í vegi fyrir að persónugei'v-
ingurinn verði metinn ómengað.
Áhorfendurnir venjast á að ræða
sín í milli leikarana, en hvorki
leikrit né persónur þess. Á leik-
arana orkar slíkt públikum sem
dragbítur, og hinir eldri eru
mai'gir hverjir svo mótaðir oi'ðn-
ir, að þeir hafa einfaldlega einn
leikkax-akter, sem þeir láta ganga
óbreyttan að öllurn hlutvei'kum.
Lífið er ekki leikrit, því að
rnenn geta ekki kastað hlutverk-
um sínum og komið fram sem
hinir sönnu menn. Að temja sér
það hugai'far, að fólk, sem mað-
ur hefur daglega afskipti af, sé
óraunverulegar ytri skeljar, en
í-aunveruleiki þess sé einhvers-
staðar annars (heima hjá því; í
huga þess), er misskilningur, sem
leiðir til þess eins, að maður
verður æ ístöðulausai'i sjálfur.
Að lifa er ekki að vera á leik-
sviði; að gangast inná hið gagn-
stæða er að ganga á mála gagn-
kvæmrar sjálfsblekkingar, sem
ætluð væri til að gera mönnum
aðstöðuna þægilegri, en veldur,
þegar til lengdar lætur, meiri
örðugleikum. Hinar leiknu per-
sónur eru í leikhúsum og fjöl-
miðlun mynda. Þær eru hinar
óraunverulegu manneskjur, enda
getur leikandinn kastað gervinu.
Afgreiðslumaður í búð tekur að
vísu á sig staðlaða fi'amkomu af-
greiðslumanns, en hann er frá
sjónarmiði mínu, þegar ég skipti
við hann, hinn eini algjöri veru-
leiki.
Þorsteinn Antonsson.
20