Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 38

Eysteinn Sigurðsson:
BÚKMENNTATEGUNDIR
Það er augljóst, þegar borin eru saman
t. d. Gullna hliðið eftir Davíð Stefánsson
og Fjallkirkjan eftir Gunnar Gunnarsson,
að á þessum verkum er reginmunur. Þessi
munur felst í því, að fyrra verkið er leikrit,
en hið síðara skáldsaga. Sama verður uppi
á teningnum, þegar litið er t. d. á Tímann
og vatnið eftir Stein Steinarr og Land og
syni eftir Indriða G. Þorsteinsson, fyrra
verkið er ljóðaflokkur og hið síðara skáld-
saga. Þannig mætti halda áfram, en með
slíkum samanburði er komið að einu af
meginverkefnum allra þeirra, sem fást við
bókmenntir og sögu þeirra, en það er að
greina á milli þess sem nefnt er bókmennta-
tegundir (e. genres, þ. Gattungen) og skil-
greina einstök verk í samræmi við það.
Frá fornu fari er til hefðbundin þrískipt-
ing bókmenntategundanna, þ. e. frásegjandi
bókmenntir (epík), leikritun (dramatík) og
ljóðrænar bókmenntir (lýrík). Hafa verður
í huga, að skilin á milli epíkur og lýríkur
eru ekki alltaf hin sömu og á milli lauss
máls (prósa) og bundins (póesíu), því
að t. d. tilheyra söguljóð (Hómerskviður,
Niflungaljóð, Messías eftir Klopstock o. s.
frv.) epíkinni, þótt þessi verk séu ort í
bundnu máli, og sama mundi líklega gilda
um mörg dróttkvæði og allflestar íslenzkar
rímur, einhver formbundnustu verk í heims-
bókmenntunum. Það sem þar ræður úrslit-
um er, að þessi verk eru frásegjandi, þ. e.
segja sögu einhvers eða einhverra.
Höfuðeinkenni epíkurinnar er þannig frá-
sögnin. Þessi frásögn getur þó staðið á mjög
misháu stigi, eða verið allt frá nákvæmri
lýsingu á einhverjum atburði, þar sem öll
atriði fylgja með, líka þau sem minna máli
skipta, og upp í stutta og gagnorða lýsingu
á tilteknum meginatriðum. Staða sögumanns
getur líka verið margvísleg, hann getur
sagt frá einhverju því, sem hefur hent hann
sjálfan, eða frá einhverju, sem hann hefur
orðið vitni að úr mikilli fjarlægð eða haft
fregnir af, og hann getur sagt frá sjálfur
eða lagt frásögnina í munn einhverjum öðr-
um, t. d. sögupersónum sínum. Einkenni
góðrar epíkur er einnig spenna í frásögn-
inni, þ. e. að hún veki áhuga lesandans
og haldi honum. Líka er það einkenni á
epíkinni, að hún veitir höfundunum oftast
Indriöi G. Þorsteinsson ^
Gunnar Gunnarsson
allgott olnbogarúm eða frelsi til að setja
verkin saman á hvern þann hátt sem þeir
kjósa, og í mörgum tilvikum geta þeir látið
hugmyndaflugið leika lausum hala og höfð-
að að vild til hins ævintýra- og yfirnáttúr-
lega.
Innan epíkur eru margir flokkar, og má
þar fyrst nefna, að í bókmenntum margra
þjóða er greint á milli þjóðsögu (þ. Volks-
sage) og hetjusögu (þ. Heldensage). Báðir
þessir flokkar, auk nokkurra sem hér á
eftir eru taldir, eiga sammerkt í því að
vera alþýðuskáldskapur, þ. e. verkin hafa
varðveitzt á vörum fólks og lifað sem al-
menningseign mann fram af manni. Megin-
munurinn á þjóðsögunni og hetjusögunni
er sá, að þjóðsagan segir frá atburðum
fremur en einstaklingum, og sögupersónur
hennar eru yfirleitt hversdagslegar (bænd-
ur, sjómenn o. s. frv.), eða þá afskræmdar,
en þó með mannlegu svipmóti (tröll, dverg-
ar, galdranornir, vofur o. s. frv.). Hetju-
sagan greinir aftur á móti frá athöfnum og
afrekum einstaklinga og tekur sögupersón-
urnar fram yfir atburðina. Báðir þessir
flokkar halda sig hins vegar að mestu við
hinn mannlega veruleika, þ. e. gera kröfur
til þess að þeim sé hægt að trúa í samræmi
við mannlega reynslu. Nokkru öðru máli
gegnir um þrjá aðra flokka innan epíkur:
helgisögu (þ. Legende), ævintýri (þ. Már-
chen) og dýrasögu (þ. Fabel). Helgisagan
er trúarlegs eðlis og greinir frá afrekum,
sem unnin eru fyrir guðdómlegan kraft, eða
frá trúarhetjum, sem ganga í gegnum pínsl-
ir og þrautir í krafti guðs síns. Munurinn
á hetjum helgisögunnar og hetjusögunnar
er þó sá, að hinar fyrr nefndu treysta á
guð þar sem hinar síðar nefndu treysta á
eigin kraft og ráðsnilli, þ. e. a. s. báðar
þessar bókmenntategundir endurspegla hvor
á sinn hátt tvær af grundvallarþörfum
mannkynsins. Ævintýrið fjallar hins vegar
um óraunverulega og oftast óstaðsetta við-
burði í ótiltekinni fortíð, sem einkennast af
baráttu hins góða og hins illa, þar sem hið
góða sigrar jafnan, og aðalsöguhetjur ævin-
týrisins eru gjarnan höfðingbornar, t. d.
kóngssynir og dætur. Oft koma líka ýmsar
hollar vættir við sögu í ævintýrum, ekki
sízt persónugerð náttúrufyrirbæri, dýr eða
jafnvel plöntur. í stuttu máli er veruleiki
ævintýrisins slitinn úr tengslum við veru-
leika hins daglega lífs, og það kemur til
móts við drauma og þx-ár mannsins og lætur
þá fá uppfyllingu. Ævintýrin eru yfirleitt
varðveitt sem óhöfundargreind alþýðueign
(þ. Volksmárchen), en til er þó, að skáld
hafi spreytt sig á að semja verk í ævin-
týrastíl (þ. Kunstmárchen), oft í dæmi-
sögu- eða líkingafoi-mi, þó fá slík verk hafi
oi-ðið til hér á landi. Dýrasagan er náskyld
ævintýi-inu, en sá er munurinn, að þar eru
dýrin ýmist látin tala og segja álit sitt á
mönnum og málefnum eða þau koma fram
sem persónugervingar mannlegra eigin-
leika. Er þetta form þannig notað til að
koma á framfæri ýmiss konar ádeilu og heil-
ræðum, svo að dýrasagan er uppfræðandi
í eðli sínu. Náskyld þessu er og dæmisagan,
þar sem sögð er saga af hversdagslegum
atbui'ðum og dregin af henni líking, sem
síðan er heimfærð upp á tiltekna æðri þætti
mannlífsins. Eru þekktustu dæmi hennar
dæmisögur Biblíunnar. Auk þessa er svo
að nefna söguljóðið, sem er fyrirferðarmik-
ið í bókmenntum margi-a þjóða. Það er mis-
munandi umfangsmikil frásögn af persónum
og viðbui-ðum færð í bundið mál, sem skil-
ur það frá hinu náskylda formi skáldsög-
unnar, en ekki er einungis staldrað við ein-
stök atvik, tilefni eða hughrif höfundarins,
sem skilur það aftur frá lýríkinni.
Allir þeir flokkar epíkur, sem nú hafa
verið taldir, eiga sammei’kt í því að vera að
mestu úr sögunni á okkar timum. Hinar
epísku bókmenntategundir samtímans eru
einkum þrjár: smásagan, nóvellan og skáld-
sagan (rómaninn). Einkenni smásögunnar
eru fyrst og fremst þau, að hún er stutt,
fljótlesin og í henni er brugðið upp snöggi-i
svipmynd af atbui-ði, mannlegum viðbrögð-
um eða hughrifum. í henni er hins vegar
ekki greint frá neins konar þróun, hvorki
sögupersóna né atvika, og ekki byggður
upp söguþráður ásamt viðeigandi spennu
með ákveðna lausn í huga. Smásagan nýtur
eins og kunnugt er mikillar útbreiðslu nú
á tímum, sem einkum er rakið til vaxandi
tímaritaútgáfu síðustu áratuga og þarfa
önnurn kafinna boi-gara hins vestræna þjóð-
félags fyrir fljóttekið lestrarefni. Nóvellan
aftur á móti er oftast lengri en smásagan,
en höfuðmunur þessara tveggja bókmennta-
tegunda er þó sá, að í nóvellunni er greint
fi-á þi-óun og henni fylgt eftir, þ. e. fengizt
er við atvik í lífi sögupersónu eða persóna
eða einhvern tiltekinn viðburð, og sagt er
frá því, hver áhrif þessa verða og hver
verður fi-amvinda mála. Þetta á einnig að
nokkru við um skáldsöguna, en sá er mun-
urinn, að í frásögn hennar er meiri breidd
en í frásögn nóvellunnar, þ. e. hún fæst
ekki eingöngu við tiltekna og afmarkaða
atburði, heldur tekur til meðferðar víðari
svið, t. d. heil byggðarlög, ættir, stéttir, til-
tekin þjóðfélagssvið o. s. frv. Einnig ein-
kennir það bæði skáldsöguna og nóvelluna,
38