Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 39

að þar er byggður upp rökréttur söguþráð-
ur og framvinda hans rakin allt til loka,
er á spennunni slaknar Af skáldsögunni
eru svo til fjöldamargir undirflokkar, t. d.
sögulega skáldsagan, þjóðfélagslega skáld-
sagan, sálfræðilega skáldsagan, ástarsagan,
ádeilusagan, styrjaldarsagan, leynilögreglu-
sagan o. s. frv., auk þess sem allir þessir
flokkar geta svo að sjálfsögðu blandazt öðr-
um á hinn margvíslegasta hátt.
Annar aðalflokkur bókmennta, dramatík-
in, hefur sérstöðu að því leyti, að hún er
að verulegum hluta bundin við hina leik-
rænu túlkun. Dramatík telst því ekki til
eiginlegra bókmennta, nema að því er varð-
ar bókmenntalega eðlisþætti hennar, t. d.
samtöl, persónusköpun og rím og hrynjandi,
ef verkin eru í bundnu máli, en sjálf túlkun
leikarans á sviðinu liggur utan við vettvang
bókmenntanna. í frumstæðustu mynd er
einkum um tvenns konar dramatík að ræða.
helgileiki, þar sem leikrænni tjáningu er
beitt að trúarlegum markmiðum, og hátíða-
leiki, þar sem hún þjónar þeim tilgangi a«
skapa hátíðleika og veita tilbreytingu. í
þróaðri mynd hefur í dramatík einkum ver-
ið greint eftir efni á milli harmleiks (tra-
gedíu) og gleðileiks (kómedíu). Eins og
nöfnin gefa til kynna er fengizt við harm-
söguleg og gamansöm efni í þessum tveim
afbrigðum dramatíkur, og á þessi tvískint
ing að mörgu leyti fullan rétt á sér enn í
dag. Hins vegar geta þessir þættir blandazt
margvíslega saman (tragikómedía), og einn-
ig t. d. verið fléttaðir háði (satíra). Mörg
önnur afbrigði dramatíkur hafa auk bess
komið fi’am, ekki sízt á síðari tímum, og
má segja. að viðfangsefni leikritahöfunda
séu nú álíka fjölbreytileg og skáldsagnahöf
undanna. Þá er og að geta um söngleiki
bæði óperur, óperettur og söngleiki síðustu
áratuga (My Fair Lady, Fiðlarinn á þakinu.
Deleríum búbónis o. s. frv.), en textar
þeirra geta haft siálfstætt bókmenntagildi
þó heldur heyri til undantekninga, því afi
yfirleitt er í verkum þessarar tegundar lögð
höfuðáherzla á dans- og tónlistarhliðiua
Svipuð sjónarmið gilda um frumsamin
kvikmyndahandrit, sem í ýmsum tilvikum
geta haft sjálfstætt bókmenntagildi. Loks
hefur nútímatækni og ýtt undir þróun eii
annarrar tegundar dramatíkur, hljóðvarus-
leikrita. Slík verk setja leikritaskáldin ni*
ur frammi fvrir áður óþekktum listræuum
kröfum. því að þau geta þar einungis höf*að
til hevrnarskyns áheyrenda, en allur sviðs
búnaður, búningar o. þ. h. er úr sögunni.
Með útbreiðslu hljóðvarpsins síðustu ára-
tugina hafa þessi verk blómstrað mjög,
hvort sem sjónvarpið á eftir að ýta þeim
til hliðar eða ekki, en hljóðvarpsleikritið
og smásagan eru annars þær nýju bók-
menntategundir, sem þykja falla einna bezt
að óskum fólks í hinu vestræna þjóðfélagi
nútímans.
Eins og getið var, samsvara hugtökin lýrík
og bundið mál hvort öðru ekki fullkomlega,
þannig teljast t. d. Hómerskviður og leik-
rit Shakespeares til bundins máls án þess
að vera lýrík. Undir lýrík flokkast hins veg-
ar það, sem í daglegu tali er nefnt ,,ljóð“,
þ. e. tiltölulega stutt myndræn listsköpun
— a. m. k. stutt ef miðað er við hið algeng-
asta í epík og dramatík — sem skiptist í
vísuorð og yfirleitt einnig í erindi, er jafn-
aðarlega bundin af rími eða a. m. k. ákveð-
inni hrynjandi og mótast af notkun sérstakra
málfyrirbæra (mynda, líkinga, tákna o. s.
frv.).
Innan lýríkur eru ýmsir undirflokkar. Má
þar nefna fyrst kennslu- eða fræðsluljóð,
sem eru umfangsmikill þáttur í miðaldabók-
menntum margra Evrópuþjóða og þekkjast
einnig hér á landi, t. d. ýmis verk Eggerts
Ólafssonar (Búnaðarbálkur o. fl.). Verk
þessarar tegundar eru ort í þeim tilgangi
að uppfræða lesendur, og getur jafnvel átt
sér stað, að þau séu lítið annað en rímaðar
kennslubækur eða fróðleiksgreinar. Algeng-
ara er þó, að í þeim sé beitt einhverjum
af tækniaðferðum skáldlistarinnar í fræðslu
skyni, t. d. að í þeim komi fram einhvers
konar dæmisögur eða líkingar (dæmisögu-
kvæði), sem til þess séu ætlaðar að draga
af þeim lærdóma, og einnig er ekki óal-
gengt, að í slíkum verkum sé beitt ádeilu
eða háði í uppfræðsluskyni (háðkvæði).
Skyld þessu eru erfiljóðin, sem um nokkr-
ar síðustu aldir hafa verið ein blómlegasta
grein íslenzkrar ijóðagerðar, en einn megin-
þáttur þeirra hefur einmitt verið að draga
fram eftirbreytnisverða eiginleika hins
látna. Önnur tegund lýríkur er ballaðan, en
með því heiti er átt við stutt frásagnar-
kvæði, sem takmarkast við tilteknar per-
sónur eða viðburði, þ. e. samsvara á sinn
hátt nóvellunni. í frásagnareðli sínu dregur
ballaðan því nokkurt svipmót af epíkinni.
og einnig er hún skyld dramatíkinni að
því leyti, að eitt af megineinkennum henn-
ar eru samræður sögupersónanna, orðrétt
tilfærðar. Ýmiss konar dans- og þjóðkvæði
eru í flestum löndum veigamikill undirflokk-
ur ballöðunnar enda er hún talin eiga upp-
tök sín í epískum kvæðum, sem sungin hafi
verið fyrir dansi, en annars voru verk í
ballöðustíl ort lengi fram eftir öldum í
flestum Evrópulöndum. Sérstök tegund lýr-
íkur er einnig hjarðljóð (þ. Idylle), sem
lýsir fábrotnu og friðsælu sveitalífi bænda
og hjarðsveina, oftast ekki raunsæju, heldur
séðu sem draumsýn hins þreytta borgarbúa,
sem þráir frið og ró, þ. e. með saknaðar- og
tregasvip. Bæði ballaðan og hjarðljóðið eru
að mestu úr sögunni í samtímabókmenntun-
um, en öðru máli gegnir um hið eiginlega
ljóð, sem svo hefur verið nefnt, en mætti
e. t. v. kallast tilfinningaskáldskapur. Ein-
kenni þess er, að það túlkar — oft í fyrstu
persónu — reynslu, tilfinningar eða hugs-
anir skáldsins, sem kemur þar mun meir
en í öðrum tegundum lýríkur sjálft fram
í dagsljósið og greinir frá heimsskoðun
sinni eða lífsreynslu, gleði sinni eða sorg-
um. Ástakvæði og ættjarðarkvæði, sem lýsa
tilfinningum skáldanna, eru veigamikill
þáttur í þessari bókmenntategund, og einn-
ig má nefna náttúrukveðskap, sem túlkar
náttúruskynjun viðkomandi skálds og til-
finningar þess gagnvart henni, t. d. í fegurð
eða hrikaleik. Skyldur þessu er einnig
óðurinn (þ. Ode), en í honum eru lofsungn-
ir t. d. ýmsir óhlutstæðir eiginleikar eins
og ást, gleði, vinátta o. s. frv., en einnig
heyra þar til t. d. lofkvæði um þjóðhöfð-
ingja og jafnvel einnig iönd, borgir og ýmis
fyrirbæri náttúrunnar (fljót, fjöll, jökla,
stöðuvötn o. s. frv.). Af svipuðum toga eru
sálmar (hymnar), ein blómlegasta kveðskap-
argrein íslenzkra bókmennta á síðari öldum
(Passíusálmarnir o. fl.), sem einkennast af
því, að þar eru guðdómlegar verur lofsungn-
ar og vegsamaðar, og sama er enn að segja
um harmljóðið (þ. Elegie), en einkenni þess
er túlkun á sorg, oft við dauðsfall vina eða
nákominna ættingja, ævilok þess sem ort
er í orðastað, skilnað elskenda o. s. frv. Er
margt t. d. í íslenzkri erfiljóðagerð, sem
flokka má undir þessa bókmenntategund.
Það gefur að skilja, að á svipaðan hátt og
áður segir geta þessir undirflokkar lýríkur
blandazt saman innbyrðis á margvís'egan
hátt í einstökum verkum, og einkenni ein
stakra bókmenntategunda geta þar verifi
mjög mismunandi ríkjandi. Tilgangur bók-
menntafræðinga með því að flokka bók-
menntategundirnar eins og hér hefur verið
lýst, er hins vegar fyrst og fremst sá að
auðvelda um vik við skilgreiningu einstakra
verka eftir efni beirra og framsetningarafi-
ferð. þ. e. eftir því hvað skáldin eru hveriu
sinni að segja og hvernig þau segja bað. I
framhaldi af því má síðan finna hveriu
verki sinn stað innan bókmcnntasögunna''.
rekja þróun á milli þeirra, afmarka einstak
ar stefnur og gefa loks yfirlit yfir sögu ein-
stakra tegunda eða tfmabila. ♦
39