Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 49

Herbert Marcuse.
manni var hafnað. Veröldin átti að um-
breytast. í hugmyndinni um guðsríkið var
öllum fyrri ríkishugmyndum kollvarpað.
Kaþólska kirkjan sveigði aftur á móti
kristindóminn í átt til jákvæðrar hugsunar,
enda var takmark hennar að byggja í senn
andlegt og veraldlegt ríki. Páfinn skyldi
æðsti drottnandi jarðar.
Fræði Aristótelesar urðu kaþólsku kirkj-
unni að þessu leyti hin ákjósanlegustu; já-
kvæð hugsun heldur innreið sína í innstu
vé kristinnar kirkju. Á þeim grundvelli er
hin glæsta hugarsmíð Tómasar frá Aquino
byggð, fræðikerfið mikla, þar sem eitt tek-
ur við af öðru í eðlilegu framhaldi, en vikið
til hliðar hinum skýlausu en hvimleiðu
kröfum um neitun, höfnun, algera um-
breyting.
Það ætti af því sem nú hefur verið sagt
að vera Ijóst, að allar hugmyndir manna
um frelsi standa í órjúfanlegu sambandi við
hina neikvæðu hugsun. Þar sem um enga
höfnun eða neitun getur verið að ræða,
þar er heldur ekki um neitt frelsi að ræða.
Það er líka mála sannast að það voru hinir
fyrstu kristnu heimspekingar sem urðu til
þess að gera frelsishugtakinu fræðileg skil.
Og svo furðulegt sem það nú kann að virð-
ast, þá er ástæðan sú fyrst og fremst að
þeir voru sannfærðir um synd sína og
ófullkomleika, þ. e. a. s. vegna hinnar nei-
kvæðu skynjunar á sjálfum sér, vegna höfn
unar á því ástandi sjálfs sín sem þeir við-
urkenndu og þekktu. En ástæðan er reynd-
ar ekki eins furðuleg og hún virðist vera,
fljótt á litið. í sjálfu sér er engin rökræn
forsenda fyrir því að líta á sjálfan sig sem
syndara eða viðurkenna ófullkomleika
sinn, ef ekki er um leið fyrir hendi vitund
um frelsi, að það sé á valdi þess sem skynj-
ar að breyta öðru vísi eða ráða að meira
eða minna leyti bót á ófullkomleika sín-
um, eða a. m. k. hafa þann möguleika að
ganga út frá. Frelsishugtakið hófst þannig
til vegs á Vesturlöndum sem trúrænt hug-
tak og er reyndar næsta vafasamt að það
geti raunverulega losnað úr tengslum við
trúræna skynjun án þess að breyta alger-
lega inntaki sínu.
Með siðbótinni á 16. öld náði hin nei-
kvæða hugsun aftur verulega að komast
upp á yfirborðið á Vesturlöndum samfara
aukinni tilfinningu fyrir ófullkomleika og
synd, sem ekki væri hægt að kaupa sig
undan með sálumessum og framlagi til
veraldlegra umsvifa kirkjustofnunarinnar.
Að vísu dró það úr beinu framlagi hinnar
neikvæðu hugsunar til umbóta og framfara,
að siðbótin skapaði þau skil milli hins ver-
aldlega og hins andlega að naumast var
hægt að brúa. Með þessu móti var hugsan-
legt að öðlast frið og sátt við guðdóminn
og losna við áhættu lífsins, án þess að það
kæmi fram í breytni og framlagi. Þessi af-
staða siðbótarinnar hefur leitt til hins tvö-
falda siðferðis sem herjað hefur lönd mót-
mælenda ekki síður en verkaréttlætið hef-
ur valdið klofningi í sálarlífi kaþólskra
manna.
En rétt um sama leyti og siðbótin lagði
hinni neikvæðu hugsun lið, hófu raunvís-
indin, sem þá voru í uppsiglingu, nýja sókn
fyrir hinni jákvæðu hugsun. Hin fyrsta
mikla lota náði hámarki sínu í skynsemis-
stefnunni, rationalismanum, á 18. öld. Á
yfirborðinu var deilt um opinberuð sann-
indi eða uppgötvuð sannindi, þ. e. a. s. trú
og vísindi, en undir niðri voru átökin sama
eðlis og áður: neikvæð hugsun sem hafnar
og umbreytir annars vegar, en jákvæð hugs-
un sem uppgötvar staðreyndir og undir-
gengst þá drottnun sem í þeim kann að
felast hins vegar.
Þessi átök komu enn betur í ljós á 19.
öldinni. ídealisminn þýzki og rómantíska
stefnan hófu hina neikvæðu hugsun til vegs.
Framlag manna eins og Kants og Hegels
greiddi henni braut, hinn fyrri með gagn
rýni sinni, hinn síðari með hinum díalekt
íska ídealisma. — Pósitívisminn franski og
realisminn urðu brimbrjótar jákvæðrar
hugsunar. Þar var framlag Comtes livað
áhrifamest, en enskir raunhyggjumenn
lögðu hinu sama lið.
Tuttugasta öldin hefur að verulegu leyti
orðið hinni jákvæðu hugsun hliðholl. Því
veldur ekki sízt hinn mikli árangur vísind-
anna, hin miklu afrek tækninnar. En ein-
mitt í þann mund, sem sigur hinnar já-
kvæðu hugsunar virðist vera nær alger, á
áratugnum milli 1950 og 1960, fer áhugi
manna allt í einu að vakna að nýju á nei-
kvæðri hugsun. Og sá áhugi hefur farið
mjög vaxandi síðan.
Auðvitað hafði neikvæð hugsun aldrei
horfið á Vesturlöndum. Kristindóminum
hafði þrátt fyrir allt aldrei verið útrýmt að
fullu. Bókmenntir og listir höfðu ekki held-
ur hætt að rækja það hlutverk sitt að glæða
þá vitund, að engin þeirra staðreynda, sem
menn hefðu fyrir augum, nálgaðist það að
vera sannleikurinn um manninn, möguleika
hans, hæfileika hans og auðlegð þess lífs
sem orðið gæti hans. En einhvern veginn
hafði samt og hefur samt tekizt að draga
úr mikilvægi þessara aðila og þátta. Þess
vegna hefur það líka komið eins og reiðar-
slag yfir marga á Vesturlöndum, þegar
þeim hefur nú skyndilega orðið það ljóst,
að hin jákvæða hugsun staðreyndanna er
að loka þeim víðáttum tilverunnar, sem
heill þeirra og þroski er undir kominn,
þeim víðáttum tilverunnar, sem setja
sannleikann, trúna og manngildið í brenni-
depil.
III
YTRI OG INNRI STJÓRN
Þegar við Sigurður A. Magnússon og fé-
lagar ræddum morguninn góða um misbeit-
ingu valdsins á Vesturlöndum og höfðum i
því sambandi farið að rifja upp gagnrýni
þá, sem nú er hvarvetna uppi höfð gegn
fyrrgreindri misbeitingu, og talið barst að
stjórnleysingjastefnu þeirri, anarkisma, sem
virðist færast allmjög í aukana í vestræn
um löndum, þá hafði ég orð á því að einn
þeirra manna erlendra, sem ég hefði hvað
mesta unun af að lesa bækur eftir og
nema fræði af, væri Bretinn Herbert Read,
aðlaður listfræðingur og menningarviti. Sá
49