Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 56

Þegar skoðaðar eru ljósmyndir frá ágúst-
dögunum 1914 vekur það hvað mesta at-
hygli nútímamannsins, hve broshýrir þeir
eru, hermennirnir: alstaðar, í London, í Par-
ís, í Berlín, sama sigurvissa brosið á vörum
hermannanna. Þeir trúðu því allir, að eftir
nokkrar snarpar fólkorustur yrðu þeir
komnir til síns heima um næstu jól. Og það
var ekki aðeins maðurinn á götunni og hinn
óbreytti hermaður, sem hugsuðu svo. Ráð-
herrar og herforingjar hinna stríðandi
þjóða voru sannfærðir um að styrjöldin
yrði stutt, henni yrði lokið í fyrstu úrslita-
orustunum. En það kom brátt í ljós, að sér-
fræðingarnir, hinir hámenntuðu herforingj-
ar, botnuðu ekkert í lögmálum þeirrar styrj-
aldar, sem þeim var ætlað að stjórna til
sinni við meginlandsveldi og sjóveldi Evr-
ópu. Þegar á síðasta áratug 19. aldar, er
Þýzkaland tók að seilast til valda á sjó og
efla áhrif sín í álfum nýlendnanna, vaknaði
sú hugmynd með Þjóðverjum að sundra
brezka heimsveldinu með því að blása að
uppreisn meðal hinna mörgu þegna þess,
er játuðu Múhameðstrú, og efla þá alislam
ísku hreyfingu, sem þegar sást móta fyrir,
en óx ekki að afli og áhrifum fyrr en
síðar. í þá veru var hin fræga og stóryrta
ræða Vilhjálms II keisara, er hann flutti í
Damaskus árið 1898 og vakti mikla reiði
og ugg á Bretlandi. En það sem þá var
aðeins hótun skyldi verða framkvæmd síðar.
Hinn 30. júlí 1914 skrifaði keisarinn utan-
máls á símskeyti eins sendiherra síns, að
því sem á stóð, með því að þröngva Rúss-
landi til að semja frið og ganga úr Þrí-
veldabandalaginu. Að því búnu gæti her
Þjóðverja í austurvegi stefnt í vesturátt,
brotið á bak aftur allar varnir Frakklands
og gert því friðarkosti að vild. Ef England
mundi þrjóskast við að láta að vilja Þjóð-
verja, gætu þeir kúgað það til friðar með
sveltikvíum. Þessi nýja áætlun, hernaðarleg
og pólitísk í senn, átti að verða sá töfra-
sproti, er gæfi Þýzkalandi sigur og ryddi
því braut til heimsvalda. Samkvæmt þessum
hugmyndum yrðu örlög Þýzkalands ráðin
í austri.
Sérfriður við Rússland varð upp frá
þessu mikilvægasta markmið Þýzkalands í
herstöðulegum og pólitískum efnum. Leið-
Sverrir Kristjánsson:
Þegar
skýfaborgírnar
hrunáu
UM
STRÍÐSMARKMIÐIN
í HEIMSÓFRIÐNUM
1914—18
II
sigursælla lykta. í því efni biðu allir stríðs-
aðilar sætt og sameiginlegt skipbrot. Her-
fræðin fyrir 1914 hafði gengið að því sem
sjálfsögðum hlut, að sóknin væri vörn-
inni máttugri. En reynsla hinna fyrstu mán-
aða stríðsins færði mönnum brátt heim
sanninn um það, að sóknaraflið var ekki í
neinu samræmi við varnarmátt nýtízku
vopna, jafnvel í virkjum, sem hrófað var
upp til bráðabirgða. Og því varð herfor-
ingjum beggja stríðsaðila það mikið undr-
unarefni, er vígstöðvarnar tóku að stirðna
í kyrrstöðuhernaði skotgrafanna; undir lok
ársins 1914 var ófriðurinn kominn í föst
mót, sem breyttust lítt fyrr en undir lokin.
En það var þá þegar sýnt, að milljónaher-
irnir áttu eftir að lifa og deyja í skotgröfum
mörg jólin enn; að sigurinn mundi falla
þeim í skaut, sem búinn væri meiri mann-
afla, meiri iðnaðarmætti, mat og hráefnum.
Hernaðaráætlun Þjóðverja, kennd við
Schlieffen, hafði ekki gert ráð fyrir, að svo
mundi fara. Því furðulegra er, að stríðs-
markmið þeirra breyttust lítt eða ekki þótt
leifturstríðsáætlun þeirra færi út um þúfur.
Hitt var öllu heldur, að sótt væri til hærri
miða í sama mund og sigurhorfur þeirra
urðu minni í fjarvíddum styrjaldarinnar.
Heimsveldisdraumar Þýzkalands, svo sem
Bethman Hollweg kanslari hafði túlkað þá í
álitsgerðinni 9. sept. 1914, virðast kannski
fáfengilegir í augum nútímans. Söguleg
reynsla rúmlega hálfrar aldar hefur sýnt,
að Þýzkalandi varð það ofurefli að ná því
marki er það stefndi að. í hinni fyrri sókn-
arlotu Þýzkalands til heimsvalda beitti það
ekki aðeins beinu hervaldi í átökunum við
stórríki Evrópu, Rússland og Bretland. Frá
upphafi st.yrjaldarinnar blés þýzka stjórnin
að glóðum byltingar og uppreisnar meðal
hinna sundurleitu þjóða rússneska keisara-
dæmisins og islamískra þjóða Bretaveldis.
Þýzkaland leitaði hér bandalags við þjóð-
ernisleg byltingaröfl aldarinnar í risaglímu
„ræðismenn okkar í Tyrklandi og á Ind-
landi, njósnarar okkar og aðrir verða að
kveikja uppreisn um allan hinn múhameðska
heim gegn þessari andstyggilegu, lygnu og
samvizkulausu krambúðarþjóð, því að ef
okkur á að blæða, þá skal England að
minnsta kosti missa Indland." Þótt þessi um-
mæli beri vitni persónulegum tilfinningum
keisarans í garð þess lands, sem hann bæði
hataði og dáði, þá túlka þau þó fremur öllu
pólitíska stefnu þýzka ríkisins og stjórnar-
herra þess. Þremur dögum eftir að keisar-
inn jós sér yfir Breta, gerðu Þýzkaland og
Tyrkland með sér hernaðarbandalag, er var
undanfari Heilags stríðs gegn Bretum í
fornum stíl Múhameðsmanna. En þrátt fyr-
ir mikinn fjáraustur og brölt tókst Þjóð-
verjum ekki að stofna til almennrar upp-
reisnar Múhameðsmanna gegn Bretaveldi,
og tilræðið við Súezskurðinn misheppnaðist
með öllu. Bretland sat svo fast í nýlendu-
veldi sínu, að þýzkur áróður fékk ekki lyft
því úr söðlinum. En það var á öðrum vett-
vangi, að Þjóðverjar voru fengsælli, er þeir
leituðu lags við byltingaröfl rússneska keis-
aradæmisins, ekki aðeins þjóðernisleg, held-
ur einnig félagsleg.
í heimsófriðnum fyrri var rússneska keis-
aradæmið eitt flóknasta viðfangsefni þýzkra
hershöfðingja og stjórnmálamanna. Hin
mikla þýzka hernaðaráætlun tók í mjög
ríkum mæli mið af Rússlandi. Þegar í nóv-
embermánuði 1914 var það ljóst, að þessi
áætlun var brostin. Hinn nýi herráðsforingi
Þýzkalands, von Falkenhayn, var þá tekinn
að efast um, að Þýzkaland væri þess megn-
ugt að vinna úrslitasigur á vígvelli, meðan
það yrði að heyja stríð við Þríveldin öll og
óskipt. Um þetta báru þeir saman ráð sín.
herráðsforinginn og Bethman Hollweg
kanslari, og komust að sömu niðurstöðu.
Barátta Þýzkalands á tvennum vígstöðvum
hafði brugðið herfjötri á Þýzkaland. Þennan
herfjötur varð að leysa eða höggva, eftir
irnar að þessu marki gátu verið margvís-
legar, og segja má að þýzka ríkisstjórnin
hafi þreifað fyrir sér á þeim öllum. Þetta
markaðist nokkuð af því hvernig vígstaða
herjanna var hverju sinni í austurvegi. En
tvennt gat að minnsta kosti komið til mála:
að semja frið í venjubundnum skilningi við
keisarastjórnina og „leiðrétta" landamæri
Rússlands og Þýzkalands lítillega, eða í ann-
an stað að breyta allri landaskipan Austur-
Evrópu, sníða af rússneska keisaradæminu
svo mikil lönd í vestri, að það færðist í það
far sem verið hafði fyrir daga Péturs mikla.
Fyrir milligöngu einkamanna, stundum
útlendra, eins og til að mynda H. N. Ander-
sens, forstjóra danska Austur-Asíufélagsins,
þreifaði þýzka stjórnin fyrir sér um mögu-
leika á friðarviðræðum við Rússland, en
eftir nokkrar vangaveltur lýsti Nikulás II
keisari því yfir í ágúst 1915, að hann mundi
ekki svíkja bandamenn sína. Allt fram á
árið 1916 fóru fram leynilegar viðræður um
frið með Rússum og Þjóðverjum, fyrir milli-
göngu sendiherra Japana í Stokkhólmi, en
þær fóru einnig út um þúfur, enda var víg-
staða þýzka hersins þá orðin slík í austur-
vegi, að Þýzkaland hvarf aftur til þeirra
markmiða, er það hafði sett sér í upphafi
ófriðarins.
Þessi markmið hnigu öll í þá stefnu að
lima í sundur rússneska keisaradæmið og
stofna svokölluð koddaríki milli Rússlands
annars vegar og Þýzkalands og Habsborg-
araríkisins hins vegar. Stofna skyldi til
þjóðfrelsisuppreisna í Finnlandi, Póllandi
og Úkraínu og bægja Rússum bæði frá
Eystrasalti og Svartahafi. í bréfum til
þýzkra sendiherra hafa bæði Bethman
Hollweg kanslari og von Jagow utanríkis-
ráðherra Þvzkalands lagt ríka áherzlu á
stuðning við allar sjálfstæðishreyfingar í
þessum útjaðrahéruðum Rússlands. En
þýzka stjórnin lét sér ekki nægja að tendra
þjóðernishreyfinguna innan Rússaveldis til
56