Samvinnan - 01.02.1971, Blaðsíða 47

ins séu miklum mun hægari (sjá mynd
1 b), verður atferlismismunur kynslóð-
anna minni — vegna þess að kynslóða-
bilin eru jöfn — og þarmeð einnig breidd
einstaklingssviðsins. í því markatilfelli,
að umheimurinn sé algjörlega kyrrstæð-
ur, lenda allar kúrfurnar i einum og sama
punkti með sama ordinatgildi.
Vissulega er það sértilfelli að breyting
umhverfisins sé eins stöðug og jöfn og
gert er ráð fyrir i myndum 1 a og 1 b.
Samt mun nærri láta að það eigi við um
löng tímabil mannkynssögunnar. En það
sem virðist einkenna okkar tíma, og að
nokkru leyti einnig nítjándu öldina, er
sívaxandi hraði umhverfisbreytinganna
vegna framfara náttúruvísindanna og
þarafleiðandi hraðrar tækni- og iðnþró-
unar. Ekkert lát er að sjá á þeirri þróun.
Mynd 2 sýnir hvernig aðstæður þær,
sem fram eru settar á myndum 1 a og 1 b,
breytast, ef gengið er út frá jafnri hröð-
un (acceleration) umhverfisbreytinganna
i stað jafns hraða. Nú ber allt annað fyrir
augu; atferliskúrfur mismunandi kyn-
slóða við sama aldursmark (G25/I,
G25/II, G25/III) hafa ekki einungis færzt
til á tímaásnum, heldur hefur lögun
þeirra einnig breytzt verulega, þar eð
þær spanna æ breiðara svið ósamtízkra
viðbragða.
Við jafnar umhverfisbreytingar (mynd-
ir 1 a og 1 b) eru aðstæður kynslóðanna
næsta líkar. Þegar breytingarnar gerast
hins vegar með vaxandi hraða (mynd 2),
skilur æ dýpra á milli kynslóðanna í
þeirri veru, að atferlissviðin verða sífellt
breiðari og hafa þar með aukna streitu í
för með sér. Kúrfurnar draga einnig
greinilega fram — þótt ekki sé það tölu-
lega nákvæmt heldur aðeins hvað megin-
drætti snertir — hvernig einstaklingur-
inn verður sundurleitari með vaxandi
fjarlægð hugarheims frá umheimi. í sam-
ræmi við það vex einnig það aðlögunar-
framlag sem krafizt er af hverri nýrri
kynslóð á aldrinum 15—25 ára. Af því
leiðir óhjákvæmilega, þegar umhverfis-
breytingar verða sífellt hraðari, eins og
nú á tímum, æ róttækari aðlögunarvið-
brögð æskunnar.
Því sem hér er sýnt um einstaklinga
má einnig að breyttu breytanda beita á
stærri félagshópa (mynd 3). í einföldun-
arskyni er þar gert ráð fyrir jöfnum um-
hverfisbreytingum. Ordinatgildin fundust
með því að taka meðaltal allra gilda
þeirra einstaklinga sem til hópsins telj-
ast. Kúrfa I sýnir þjóðfélag sem telja má
til nútímamenningar, og er þessi summu-
kúrfa í eðli sínu svipuð einstaklingskúrf-
unum. En í þessu tilviki verða i heildar-
Mjög einfaldar mynd 2 veruleikann, og
það enn frekar en myndir 1 a og 1 b, því
hröðun umhverfisbreytinganna er mis-
munandi mikil á hinum ýmsu lifssviðum.
Samt má greina almenna drætti:
Sé svo, sem við viljum vera láta, að ein-
staklingurinn geti aðeins að nokkru leyti
lagað atferli sitt að umhverfisbreytingum
og dragist misjafnlega mikið aftur úr á
hinum ýmsu aldursskeiðum og margvis-
legu lífssviðum, þá liggur strax ljóst fyrir
misræmið milli hátternis hans og þess
sem á hverjum tíma mætti telja æski-
legast, þ. e. í beztu samræmi við samtím-
ann, samtízkuna. Eigi að bregða máli,
sem ekki sé fjarri lagi, á spennu þá og
streitu, sem einstaklingurinn og umhverfi
hans eru undirorpin vegna þessa mis-
ræmis, verður að leggja saman samtízku-
fjarlægð allra atferlisþátta. Það er stærð-
fræðilega hægt með einfaldri tegrun.
Þetta integral er mælikvarði á samtíðar-
fjarlægð manns á einhverjum ákveðnum
aldri. Fyrir hvern einstakling er það i
lágmarki í kringum 25 ára aldur. Þeir
sem eldri eru — og einnig yngri menn,
hafi þeir ekki leyst festar við foreldra-
kynslóðina og fundið samtízkara mið —
eru enn fjarlægari draumsýn samtíma-
mannsins, og þeim mun fjarlægari sem
umheimurinn breytist örar.
Mynd %
summunni ekki greindir einstakir hópar,
sem til kunna að vera vegna landfræði-
legrar einangrunar, hefðar- eða kreddu-
sérkenna. Séu slíkir hópar stórir, getur
kúrfulagið gjörbreytzt. Til dæmis sýnir
kúrfa II (mynd 3) gjörólíkar aðstæður
þjóðfélags i Þriðja heiminum: hluti þess
var alinn upp á „nýtízkan" hátt, þ. e. í
anda iðnvædds þjóðfélags. En atferli
meirihlutans, sem út af fyrir sig er sam-
stæður, samsvarar aðstæðum liðins tíma-
bils — samanborið við iðnaðarþjóðfélag
nút’mans. Hið nauðsynlega aðlögunar-
framlag er stórt og mikil sú streita, sem
búast má við að leggist á heildina. En
um leið má af þessari framsetningu sjá,
hversu staðföstu lífi samtímafjarlægir
hópar geta lifað, svo lengi sem náin sam-
skipti við þjóðfélög á síðara þróunarstigi
eru hvorki nauðsynleg né óhjákvæmileg.
Niðurstööur
Töf í aðlögun einstaklinga og stærri
félagshópa að umhverfisbreytingum, sem
eiga rót sina að rekja til mannsins sjálfs,
hefur á öllum tímum fylgt framþróun
mannkyns, þótt í mismunandi ríkum
mæli hafi verið. Með þeirri þróun nátt-
úruvísinda og tækni, sem gerðist með si-
vaxandi hraða i lok nítjándu aldar og á
þeirri tuttugustu, leysti þessi töf öfl úr
læðingi, sem hafa aftur áhrif á sjálfa
framþróun mannsins. Því hlýtur sú
spurning að vakna, hverjar séu orsakir og
afleiðingar þessarar tafar og hvaða kostir
séu fyrir hendi til þess að hafa áhrif á
hana, i þeim skilningi að skapa sér lif-
vænlega framtið. (Sbr. H. M. Klinken-
berg: „Von der normativen Tradition zur
machbaren Zukunft", Alma Mater Aquen-
sis, T. H. Aachen, 1967).
Margar orsakirnar eru auðgreinanlegar.
Rótföst er sú líffræðilega staðreynd og
verður vart haggað, að roskinn maður
dregst afturúr þróun umhverfis síns, eins
og sjá má á hinum mismunandi kyn-
slóðakúrfum. Með aldrinum, og það strax
eftir fyrsta lífsþriðjunginn, minnkar
hæfnin til aðlögunar að nýjum um-
hverfisskilyrðum. Það barn, sem alið er
upp í föðurgarði, vex því úr grasi i and-
legu gróðurhúsi, sem fjarlægist stöðugt
sjónarmið samtímans. Þetta gerist því
hraðar sem þróun umhverfisins er örari.
Það helzt því óhjákvæmilega í hendur,
að eldri kynslóðin dregst afturúr og að
hinn ungi maður stendur seint á eigin
fótum. Hér við bætast þær líffræðilegu
aðstæður, að andlegt meðalatgervi
manna, sem vaxa kann við aukinn þró-
unarhraða, minnkar kannski hlutfalls-
lega, miðað við það aðlögunarframlag
sem krafizt er.
Eitt er enn, sem kemur i veg fyrir sam-
tímaatferli, og verður því vart úr vegi
rutt. Oft dyljast mönnum árum saman
þau áhrif, sem ný þekking og breytt
siðamat hafa á mannlegt líf. Ókleift er
því að taka tillit til þeirra í hugsanlegri
viðmiðun við samtímann. Einkum átta
menn sig venjulega seint á þýðingu nýrra
hugsunar- og lífshátta og áhrifum þeirra
á það sem við lýði er. í sama, ef ekki
ríkari, mæli á þetta við um þær umhverf-
isbreytingar sem rætur rekja til tækni-
þróunar, allt frá einstökum tilvikum
hennar á fyrri öldum til hinna nýju bylt-
ingarkenndu möguleika nútimans og
tímabils líffræðitækninnar, sem kannski
er að hefjast með okkar kynslóð. Nátt-
úruvisindalegar niðurstöður, sem til verða
hver annarri óháðar, og þarafleiðandi
nýir tæknimöguleikar með mismunandi
markmiðum, hafa saman ófyrirsjáanlegar
félagslegar afleiðingar. Við verðum fyrir
barðinu á þeim áður en við áttum okkur
á þeim, hvað þá að við getum tekið tillit
til þeirra.
Sérfræðiþróunin, sem er samfara þróun
náttúruvísinda og tækni, stuðlar að því í
vaxandi mæli og á tvöfaldan hátt að tor-
sótt er samtízka: Sé sá skilgreindur „sér-
fræðingur“, sem veldur allri þekkingu
43