Samvinnan - 01.12.1971, Blaðsíða 58

að draga þá ályktun, að ofbeldi og stríð
séu eðlilegur og jafnvel nauðsynlegur
þáttur í samskiptura manna, úr því að
ekkert tímabil sögunnar skortir heimildir
um slikt. En rök „nefndarinnar“ eru of
einföld. Þau skella skollaeyrum við þeirri
staðreynd, að þjóðir eins og Svisslending-
ar og Svíar hafa aukið hagsæld sína stór-
lega án þess að taka þátt í hernaðar-
rekstri um langt skeið. Forsendur „skýrsl-
unnar“ eru eingöngu pragmatískar og
taka ekkert tillit til vilja almennings eða
óska.
Er maðurinn árásarhneigður?
En þótt allar skepnur jarðarinnar ósk-
uðu slíks friðar, sem lýst er að ofan, er
þá kleift að koma honum i kring? Er
maðurinn of árásarhneigður í eðli sínu
eða eru það kringumstæður og umhverfi
:sem valda þvi að hann gerir einhliða
árásir á aðrar mannskepnur í þeim til-
gangi að koma þeim fyrir kattarnef?
Konrad Lorenz, hinn þekkti þýzki fræði-
maður um atferli dýra, heldur því fram
að bæði menn og dýr hafi meðfædda
árásarlineigð, sem i dýrum þjóni þeim til-
gangi að velja þá sterkustu til viðhalds
kynstofninum (Freud skýrði árásar-
hneigðina sem afleiðingu hinnar duldu
dauðaóskar; aðrir, svo sem Dolland, skýra
liana sem afleiðingu brostinna vona
(frustration) í barnæsku). Lorenz heldur
því fram, að meðan dýr hafi meðfædd
vopn til baráttu (beittar tennur, klær,
nef), sem þó eru aldrei notuð i átökum
milli dýra af sama kynstofni, þá hafi
maðurinn engin slík vopn, og þróunin í
framleiðslu aflmikilla, tilbúinna vopna
hafi verið svo hröð, að náttúrunni hafi
ekki verið gefinn nærri þvi nægur tími til
að þróa einhverja þá eiginleika sem kom-
ið gætu í veg fyrir innbyrðis tortímingu.
Prófessor Cohen bendir hins vegar á, að
maðurinn hafi í rauninni slíkan eigin-
leika þar sem er virðing hans fyrir lífi
almennt og mannlegu lífi sérstaklega. Ef
þetta kæmi ekki til, mætti gera ráð fyrir
að manndráp væru miklu tíðari en til-
fellið er. Með vestrænum þjóðum er tíðni
manndrápa furðulega stöðug (um 3—4 af
hverri milljón), og skiptir litlu hvort yfir
höfði vofir dauðarefsing eða ekki. í öðru
lagi er það misskilningur, eins og Morton
Deutsch bendir á, að nútímastyrjaldir gefi
meiri útrás fyrir mögulegar árásartil-
hneigingar með mönnum en friðsamlegar
athafnir gera. Nútímastyrjaldarrekstur er
gífurlega flókin tæknileg og félagsleg at-
burðarás, þar sem útrás tilfinninga getur
einungis orðið óbein, táknræn og ótið
fyrir flesta þátttakendur. T. Abel hefur og
sýnt fram á að almenn árásartilhneiging
er oftast afleiðing fremur en orsök styrj-
aldarreksturs. Nútímastríð er því ekki
hægt að réttlæta á þeim forsendum, að
það gefi frumlægri árásarhneigð útrás.
Raunar hefur engum tekizt að sanna, að
mannskepnan sé árásarhneigð að eðlis-
fari. Hins vegar er það alkunna, að sjálfs-
varnartilhneiging mannsins er afar sterk,
svo sterk að hver sá er ógnar stöðu hans
eða tilveru er í lífshættu. Hvöt þessi er
að sjálfsögðu ómissandi hverju dýri, og
hefur hún því veriö viðurkennd í alþjóða-
lögum frá upphafi sem sjálfsagðasta og á
síðari árum einasta réttlæting vopna-
framleiðslu og hernaðar. Engu að síður
brýtur þessi réttlæting í bága við helztu
undirstöðulögmál kristninnar, svo sem
„. . . slái einhver þig á hægri kinn þína,
þá snú þú einnig hinni að honum,“ og
„Elskið óvini yðar og biðjið fyrir þeim,
sem ofsækja yður“. í upphafi kristninn-
ar leysti Ágústínus (4. öld) þetta vanda-
mál með þvi að lýsa því yfir, að ofbeldi
væri réttlætanlegt ef það væri sýnilega
eina leiðin til að ná réttlæti. Nú á dögum
er sjálfsvarnarnauðsynin næg réttlæting
kristnum mönnurn, þrátt fyrir þá stað-
reynd að i millirikjastyrjöld eru hverju
ríki yfirleitt aðrar leiðir opnar en þær
tvær að drepa eða verða að öðrum kosti
drepinn sjálfur.
Sjálfsvarnarhvöt mannsins er að
nokkru leyti haldið í skefjum af þeirri fé-
lagslegu nauðsyn að hafa vinsamleg sam-
skipti við annað fólk. En þegar þessi
nauðsyn er ekki fyrir hendi, til dæmis
þar sem fjarlægðir milli þjóða varna nán-
um samskiptum, tekur sjálfbirgingshvöt-
in auðveldlega yfirhöndina, og er þá oft
réttlætt með tilfinningalegum fordómum
byggðum á takmörkuðum upplýsingum.
Er þá lausnin sú að reyna að auka nábýli
mannanna við hvern annan? Þótt vara-
samt geti oft verið að menn þekkist of
vel, þá eru hin auknu viðskipti nútimans
milli þjóða og auðveldari samgöngur
vafalaust spor í rétta átt.
Sumir halda því fram að árekstrar milli
einstaklinga séu að mestu afleiðing innra
jafnvægisleysis og því séu tilraunir til að
gera menn sáttari við sjálfa sig (t. d.
geðlækningar) árangursríkasta lausnin.
Með orðum Jóhannesar XXIII páfa:
„Friður mun ekki komast á með mönn-
um fyrr en friður rikir í huga hvers og
eins þeirra“. Á sama hátt er því haldið
fram, að misklið með þjóðum spegli oft
misklíð þeirra einstaklinga, sem þjóðirn-
ar mynda, og sé því æskilegt að gefa al-
menningi þjálfun i lausn persónulegra
árekstra (conflict resolution). Þannig
mætti hver maður gera það að reglu
sinni að láta ekki eigin skoðanir í ljós i
rökræðum fyrr en hann hefur lýst skoð-
unum andstæðingsins svo hinum líki (role
reversal).
Ófriður lýtur eigin lögmálum
Prófessor Johan Galtung er þó á ólikri
skoðun. Hann telur að milliríkjaófriður
stjórnist af eigin lögmálum, sem rann-
saka þurfi og ráða á bót á alþjóðlegum
grundvelli. Hann stingur upp á nokkrum
leiðum, sem fært gætu þjóðir heims nær
jákvæðum lifrænum friði. í fyrsta lagi
mætti byggja frið á deilingu valds. Annað
hvort yrði valdið þá í höndum eins aðila
(einnar þjóðar eða stjórnar þjóðasam-
steypu) eða þá að því yrði deilt jafnt milli
allra þjóða, þannig að engin ein eining
væri nógu sterk til að yfirbuga aðra. Nú-
tímaútgáfa þess konar jafnvægis er jöfn
deiling ótta. Þannig má ein þjóð yfirbuga
aðra, en einungis með þeirri áhættu að
verða sjálfri útrýmt að fullu. Á hinn bóg-
inn mætti minnka vald hverrar þjóðar-
heildar eða gera það að engu með skipu-
lagðri afvopnunaráætlun. Friðarsinnar
(pacifistar) halda því hins vegar fram, að
hægt sé að koma á friði með einhliða af-
vopnun, þar eð vopn hafi enga þýðingu
nema þau hitti fyrir önnur álika vopn.
í öðru lagi telur Johan Galtung að flókið
kerfi samstöðu og andstöðu þjóða gæti
styrkt alþjóðasamband. Þannig eru t. d.
Venezúela og Bandaríkin annars vegar
og Kína og Sovétrikin hins vegar andstæð
stjórnmálalega, en tengd á tvo vegu að
því er varðar þjóðarauð (Venezúela og
Kína bæði fáæk, Bandarikin og Sovétrik-
in bæði auðug). Að áliti Galtungs gæti
slíkt kerfi þolað því meiri árekstra, því
flóknara sem það yrði. í þriðja lagi
gæti álika kerfi samstæðna og andstæðna
þróazt á persónulegu sviði. Þannig mundu
margflókin sambönd, sem myndazt gætu
með hjónaböndum fólks af ólíkum kyn-
flokkum, skiptiheimsóknum, upplýsingum
og starfsemi alþjóðlegra stofnana, mynd-
að alþjóðlegt samfélag, sem staðizt gæti
árekstra vegna innbyrðis hollustu. Fjórða
mögulega lausnin byggist á sameiginleg-
um þáttum í félagslegu og pólitísku
skipulagi þjóða. Ef þjóðir eru rnjög frá-
brugðnar að þessu leyti, er ólíklegt að
þær keppi um sama kefli, og geta þá unn-
ið hver annarri gagn með viðskiptum. Á
hinn bóginn eru félagsleg samskipti auð-
veldari með ríkjum, sem lík eru að menn-
ingu. í siðasta lagi skal líta á sjálfstæði
sem þátt i mögulegu friðarástandi. Ef all-
ar þjóðir væru fullkomlega sjálfum sér
nægar, þyrftu engin samskipti að fara
fram. Slíkt væri þó ekki jákvætt, lífrænt
friðarástand og því óraunhæft til lengd-
ar. Ef allar þjóðir væru hins vegar svo
ósjálfstæðar að mikilli og stöðugri sam-
vinnu þyrfti að halda uppi við fjölda
annarra þjóða, gæti slíkt net sambanda
e. t. v. komið í veg fyrir meiri háttar
árekstra. Hér skal þó slá varnagla, sem
tæpt var á að ofan. Sýnt er að U-mynduð
fylgni á sér stað milli fjölbreytni og dýpt-
ar sambands einstaklinga eða hópa ann-
ars vegar og styrkleika átaka milli þess-
ara eininga hins vegar. Þannig eru átök
líklegust og sterkust með einstaklingum
eða hópum sem annað hvort þekkjast
ekkert eða hafa margflókin og djúpstæð
samskipti (t. d. ástvinir), en óliklegust
og máttlausust með þeim, sem þekkjast
að nokkru marki og hafa einungis hóf-
samleg samskipti. Mórallinn er augljós:
Vingastu vel við náunga þinn og hugsa
hlýtt til hans, en sýn honum ekki hug
þinn allan, því þar er margt sem mis-
skilið verður.
NOKKRAR HEIMILDtR:
John Cohen (1968): War and Aggression. A Critical Com-
ment on Ethological Reductionism (óútgefin grein).
M. Deutsch (1962): A Psychological Basis for Peace.
Grein í „Preventing World War III" eftir Q. Wright,
W. M. Evan og M. Deutsch (Simon and Schuster, New
York).
J. Galtung (1968): Peace. Grein í „International Ency-
clopaedia of the Social Sciences". D. L. Sill ritstjóri.
(Macmillan, New York).
L. C. Lewin (1967): Report from Iron Mountain on the
Possíbility and Desirability of Peace (Macmillan,
London).
K. Lorenz (1966): On Aggression (Methuen, London).
G. Schwarzenberger (1967): A Manual of International
Law (Stevens, London).
58