Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 17

Hákon Bjarnason:
Úrræði til landbóta
fyrr og síðar
Hér að framan hefur verið
rakið, hvaða orsakir prófessor
Sigurður Þórarinsson telur að
valdið hafi gróður- og jarð-
vegsskemmdum á íslandi, enda
leikur það ekki lengur á tveim
tungum, að hin upphaflega or-
sök landskemmdanna er búset-
an á þessu harðbýla landi, hin
þrákelknislega barátta manns-
ins við náttúruna til þess að
halda lífi í sér og sinni ætt.
Á tveim síðustu áratugum
aldarinnar sem leið vöktu ýms-
ir máls á því, að í hreint óefni
væri komið sakir þrotlausrar
rányrkju. Meðal þeirra má
nefna Þorvald Thoroddsen, séra
Jón Bjarnason í Winnipeg og
Sæmund Eyjólfsson, sem allir
voru mikilhæfir menn hver á
sínu sviði, þótt þeir séu nú
flestum íslendingum gleymdir
nema kannski Þorvaldur Thor-
oddsen. Ég var beðinn um að
lýsa því, hvaða kosti menn
höfðu til að bæta það, sem úr-
skeiðis hafði farið fram til síð-
ustu aldamóta, en þá hafði
landið verið byggt í þúsund ár.
Hér var úr vöndu að ráða, og
í raun og veru var þá ekkert
unnt að gera gróðri og landi til
bjargar, þótt menn vissu að
nauðsyn bæri til. Að vísu hefði
ef til vill verið unnt að hlífa
gróðri við beit og traðki á ýms-
um svæðum, en þess var lítill
kostur, þegar allir urðu að
bjarga sér sem bezt gat orðið. Á
þessum tíma þekktu menn ekki
girðingar um lönd, þegar frá
eru tekin smágerði um einstaka
tún og garðlönd úr grjóti eða
snyddu.
Girðingarefni fer ekki að
flytjast til landsins að marki
fyrr en á fyrsta og öðrum ára-
tug þessarar aldar. Af þeim sök-
um höfðu menn engin úrræði
til að spyrna við fótum og hefta
gróðureyðinguna fyrr en kemur
fram á þessa öld. Að vísu höfðu
einstöku menn í Landsveit og
víðar reynt að hefta sandfok
með grjótgörðum, en slíkt kom
auðvitað að litlu haldi meðan
allt land var ófriðað. Sú aðferð
hefur eflaust tíðkazt hér um
langt skeið á örfáum stöðum,
eins og þegar séra Björn i
Sauðlauksdal lét hlaða sand-
varnargarðinn Ranglát um
miðja 18. öld, en Björn var
fæddur í Selvogi, þar sem verið
hefur sandágangur frá sjó frá
elztu tímum, og má vera að
hér sé samband á milli. Þá
höfðu og ýmsir menn reynt að
hlífa skógum sínum eftir megni
á ýmsum tímum eins og Jón-
atan á Þórðarstöðum og séra
Sigurður á Hallormsstað. En
slíkir menn voru alltof fáir.
Óskapleg eyðing
Við megum því hafa það fyr-
ir satt, að í þann mund sem
ísland hafði verið byggt í 1000
ár hafði ekkert að gagni verið
gert til að sporna við eyðingu
gróðurs og jarðvegs, og eyðing-
in var orðin óskapleg. Við get-
um farið mjög nærri um, að
um síðustu aldamót hafi að
minnsta kosti helmingur hins
upphaflega gróðurlendis á ís-
landi verið farinn veg allrar
veraldar. Þetta er ekki einber
ágizkun; þetta er unnt að mæla
með nokkurri nákvæmni.
Nú vitum við líka, að Ari
fróði sagði satt og rétt frá, að
landið hafi verið viði vaxið
milli fjalls og fjöru, er það
fannst. Skógur, birkikjarr og
kræða munu hafa þakið um
eða yfir 40.000 ferkílómetra
lands á þeirri tíð.
En með þessu er ekki nema
hálfsögð sagan um síðustu
aldamót. Skógur og kjarr þakti
þá ekki nema um fertugasta
hluta þess, sem áður var, og
það land, sem enn var gróið,
var orðið svo ófrjósamt og úr
sér gengið, að mér er óhætt
að fullyrða, að hávaðinn af ís-
lenzkum gróðri stóð þá í svelti.
Hvernig — hvenær?
Þegar við virðum fyrir okkur
hið ömurlega ástand um alda-
mótin, vakna strax tvær spurn-
ingar: Hvernig mátti þetta
verða, og hvenær varð þessi
mikla gróður- og landeyðing?
Af ýmsum heimildum má ráða,
að gróðureyðingin fer hægt af
stað framan af öldum, en fer
sívaxandi er tímar líða. Skógar
hverfa víða eftir tveggja,
þriggja og fjögurra alda búsetu,
og svo fer öðrum gróðri að
verða hætt. Jarðvegseyðingin
kemur á eftir, og eftir því sem
ég hef komizt næst, hefst hún
ekki að marki fyrr en um og
Unnið að grisjun Síberíulerkis á
Hallormsstað. Lerkinu var plantað
áriö 1938 og er árlegur viðarvöxtur
þess nú 7,2 teningsmetrar á ha.
Ljósm.: Sig. Bl. 1970.
eftir aldamótin 1700. En þá
magnast hún óðfluga um land
allt, og víða keyrir um þverbak
á 19. öldinni.
Við vitum að um 1700 breyt-
ast búskaparhættir hér á landi,
sauðfé fjölgar til muna, en
nautgripum fækkar; og þrátt
fyrir mikil felliár inn á milli,
leggja menn ávallt meir og
meir upp úr fjárbúskap vegna
ullarinnar, sem var orðin betri
markaðsvara en áður, og síðar
kom svo sauðasalan til Skot-
lands. Sauðirnir voru hræði-
legur skaðvaldur á öllum
gróðri, og þótt þeir hafi gefiö
gull í hönd um nokkurt skeið,
þá hefur tjónið af völdum
þeirra á gróðri og jarðvegi ver-
ið mörgum sinnum meira en
gullinu nam. Þetta mætti sýna
með ótal dæmum, ef tími væri
til.
Þá hefur kolabrennslan haft
feikn mikla þýðingu í sambandi
við skógaskemmdir. Þórarinn
Þórarinsson skólastjóri hefur
reiknað út, að árlega hafi
bændur landsins þurft skóg af
allt að 500 hektara landi til
þess að dengja við ljái sína.
Því varð það íslenzku skóg-
lendi til hins mesta happs, þeg-
ar Torfi Bjarnason í Ólafsdal
kenndi mönnum að nota
skozka ljái í stað gömlu ein-
járnunganna seint á öldinni
sem leið. Og þá var það ekki
síður öllum gróðri happ, að
sauðasalan til Skotlands lagð-
ist niður. Ef svo hefði haldið
áfram eins og horfði fyrir síð-
ustu aldamót, er hætt við að
nú væri auðn ein víða þar sem
gróðurinn heldur enn velli. En
fyrir þetta tvennt, að kolagerð
leggst niður og sauðasala hætt-
ir, þá varð svolítið hlé á álaginu
á gróðurinn um stundarsakir.
70 ára viðleitni
Þótt íslendingar hefðu skrif-
að og skeggrætt um eyðingu
lands og gróðurskemmdir i eina
tvo áratugi fyrir síðustu alda-
mót, varð þeim skotaskuld úr
því að hefja framkvæmdir.
Það var danskur maður, sem
hratt þessum málum af stað,
Carl Ryder að nafni og sjó-
liðsforingi að mennt.
Að vísu lagði Ryder allt
kapp á að rækta skóga, en þeir,
sem með honum völdust til
starfa, Prytz og Flensborg,
komu fljótt auga á nauðsyn
17