Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 19

Ingi Tryggvason:
Um landvernd og
landsnytjar
Sunnudaginn 5. desember sl.
var fluttur í útvarpi þáttur um
þróun gróðurs á íslandi. Þáttur
þessi var í umsjá Ingva Þor-
steinssonar, magisters, og var
hann um margt bæði fróðlegur
og skemmtilegur. Töldu flytj-
endur þáttarins, að höfuðorsök
þeirrar gróðureyðingar, sem
orðið hefur síðan á landnáms-
öld, megi rekja til nytjunar
landsins sem beitilands, þótt
eldgos og illæri hafi þar einnig
átt nokkurn hlut að.
Málflutningur þeirra manna,
sem töluðu í þætti Ingva, var
yfirleitt hófsamlegur og rök-
rænn. Full þörf er að vekja at-
hygli á því, sem miður fer í
samskiptum okkar við land og
gróður. Slíkum ábendingum
taka allir vel, ef þær eru fram
settar af þekkingu og sann-
girni. Einn flutningsmanna,
Hákon Bjarnason, skógræktar-
stjóri, þótti mér þó fullyrðinga-
gjarn úr hófi og því líkast, að
málflutningur hans mótaðist af
andúð og þekkingarskorti á
ákveðinni atvinnugrein í land-
inu. Um nokkurt skeið hefur
misvitrum oflátungum, sem
slitnað hafa úr tengslum við
uppruna sinn, þótt hæfa að
hafa íslenzkan landbúnað og
landbúnaðarvöru að skotspæni.
Er þess skemmst að minnast,
að í Stúdentablaði 1. des. sl.
kallar höfuðskáld þjóðarinnar
íslenzkt dilkakjöt „horkjöt með
fitulopa". Virðist þeim góða
manni gleymast, að jafnvel
skáld getur sagt svo lélega
fyndni, að þjóðin hlæi — ekki
að fyndninni sjálfri, heldur
höfundi hennar. En Hákon
Bjarnason reynir ekki að vera
fyndinn. Hann flytur fullyrð-
ingar sínar af hátíðlegri alvöru,
og honum virðist ekki koma til
hugar, að þörf sé að rökstyðja
þær, hvorki fyrir sjálfum sér
né áheyrendum sínum. Þannig
verður honum á sú meginskyssa
öfgafullra áróðursmanna að
egna þá á móti sér, sem hann
þyrfti þó öðrum fremur að hafa
með sér. Að ólöstuðum hug-
sjónamönnum og atvinnu-
mönnum í skógrækt og land-
græðslu, blasir sú staðreynd við
öllum þeim, sem hafa augun
opin, að það eru bændur lands-
ins, sú kynslóð sem byggt hefur
sveitirnar síðustu 3—4 áratugi,
sem á meginhlut að þeirri
landgræðslu og þeim landbót-
um, sem hér á landi hafa fram
farið. Þar komast engir aðrir
nærri með tærnar, sem bænd-
ur hafa hælana.
Fyrsta fullyrðing Hákonar,
sem hér verður gerð að umtals-
efni, er sú, að „víða megi rækta
margar tegundir trjáa með
góðum hagnaði". Ekki vil ég
þó deila við Hákon Bjarnason
um arðsemi skógræktar, enda
svo að heyra, að hann geri ráð
fyrir, að orðum hans sé trúað
gagnrýnislaust. Ég ber mikla
virðingu fyrir skógræktar-
mönnum og hef talið, að þeirra
starf væri uppi borið af óeigin-
gjarnari hvötum en starf
flestra annarra í þjóðfélagi
okkar nú. Hugsjón skógræktar-
manna væri að fegra landið og
bæta það, ekki sízt með tilliti
til landbúnaðar. Skógrækt er í
rauninni ekki til sem atvinnu-
vegur á íslandi. Hvort beinn
hagnaður verður hér af ræktun
nytjaskóga, eiga komandi tím-
ar eftir að leiða í ljós. í mínum
augum eru greinar íslenzkra
trjáa enn þaktar laufi og barri
en ekki hundraðköllum. En al-
menningur á íslandi hefur sýnt
tilraunum Hákonar Bjarna-
sonar bæði áhuga og velvilja og
í því skjóli, sem almenningur
hefur þannig veitt, hefur skóg-
ræktin þrifizt. Margt hefur
skógræktin mjög vel gert, en þó
hygg ég, að finna megi veilur í
starfi skógræktarmanna eins
og annarra. Ég veit ekki, hvort
nokkur nauðsyn er að draga
þær veilur fram í dagsljósið
hér. En úr því vermihúsi, sem
þjóðin hefur byggt skógrækt
sinni, ættu menn ekki að kasta
grjóti. Þeim sem í slíku húsi
búa færi vel hógværðin og lítil-
lætið. Slíkt mun verða drýgst
þeim málstað, sem skógræktar-
menn vinna fyrir.
Önnur fullyrðing Hákonar
Bjarnasonar er sú, að „áhöfn á
ófriðuðu landi hafi aldrei verið
meiri en nú“, og „að ófriðuðu
gróðurlendi væri nú stefnt í
meiri voða en áður“. Ég vil
leyfa mér að fullyrða, að þess-
ar staðhæfingar eru rangar að
því er afskipti mannsins af
gróðurfari varðar. Um hitt get-
um við ekki vitað, hvort harðn-
andi árferði eða hugsanlegar
náttúruhamfarir sverfa svo að
gróðurríki landsins, að til auðn-
ar horfi. Á undanförnum 30—
40 árum hefur íslenzkur land-
búnaður verið að breytast úr
frumstæðum búskaparháttum í
ræktunarbúskap. Þessa sjást
merki á gróðurfari víða um
land, þótt undantekningar séu
þar frá. Kólnandi veðurfar síð-
asta áratuginn hefur lika haft
áhrif á þróun gróðurfars og
aukið hættu á gróðureyðingu.
En mestu skiptir, að bændur
hafa breytt stórum flæmum
uppskerulítilla fúamýra, hálf-
naktra móa og gróðurlausra
sanda í frjósöm tún. Uppþurrk-
un raklendis hefur stóraukið
beitarþol þess og sama gerir
áburðardreifing á úthaga. Þess
vegna er óhætt að fullyrða, að
ágangur búfjár á óræktað land,
ekki sízt í óbyggðum, hefur
stórminnkað á undanförnum
árum. Vil ég reyna að finna
þessum orðum nokkurn stað,
en ekki láta nægja fullyrðing-
una eina. Rétt er þó að geta
þess, að verulegt gróðurlendi
hefur farið undir tún, og eins
hefur Skógrækt ríkisins girt af
stór flæmi til sinna þarfa.
Á árunum upp úr 1930 gaf
ræktað land aðeins af sér sem
svaraði vetrarfóðri þeirra naut-
gripa, sem til voru í landinu.
Allt sauðfé og hross fengu fóð-
ur sitt vetur og sumar af ó-
ræktuðu landi og nautgripir
yfir sumarmánuðina. Kjarn-
fóðurgjöf var tiltölulega mjög
lítil og engin vor- og haustbeit
á ræktuðu landi. Sauðfé var
almennt rekið á fjall seinni
hluta júnímánaðar og heima-
hagar notaðir fyrir nautgripi
og brúkunarhross, og engjar
heyjaðar svo sem veður og
snjóalag leyfði og fóður sparað
við brúkunarhross. Þessir bú-
skaparhættir tíðkuðust alls
staðar á landinu og var lítill
munur þar á eftir landshlut-
um. Nú hefur þetta allt breytzt.
Nautgripir fá ekki aðeins vetr-
arfóður af ræktuðu landi, held-
ur nær allt sumarfóðrið líka.
Sauðfé er fóðrað á töðu á vetr-
um og beitt á ræktað land vor
og haust. Aðeins nokkur hluti
bænda rekur fé sitt á fjall, en
margt gengur í heimahögum,
þar sem áður var heyjað, eða
kýr og brúkunarhross gengu á
beit. Víðast hvar er vetrarbeit-
in að mestu úr sögunni, þótt
þar sé mikill munur á eftir
sveitum og landshlutum. Að
vísu hefur búfé fjölgað nokkuð
og er rétt að gera þar saman-
burð á. Eru hér borin saman
árin 1935 og 1970, en árið 1934
er fyrsta árið, sem til eru full-
komnar upplýsingar um fjár-
fjölda í sumarhögum.
Haustið 1935 voru 35.608
nautgripir settir á vetur. Eins
og áður segir, var þessum naut-
gripum beitt á úthaga á sumrin
í ca. 4 mánuði. Svarar þetta til
þess, að allt að 12 þús. naut-
gripir hafi tekið allt fóður sitt
af óræktuðu landi á þessum
árum. Haustið 1970 voru settir
á vetur 51.673 nautgripir. Eins
og fyrr segir, gengur megin-
hluti nautgripa nú á ræktuðu
landi allt sumarið. Sums stað-
ar er þó enn beitt að einhverju
leyti á úthaga, þar sem hag-
lendi er sérstaklega gott. Óhætt
er þó að fullyrða, að beit naut-
gripa á óræktað land hefur
mjög dregizt saman á þessu
tímabili. Ólíklega er hún nú
meiri en þriðjungur þess, sem
var milli 1930 og 1940.
Hrossum hefur fækkað úr
44.970 árið 1935 í 32.582 árið
1970. Breytingar á hrossaeign
hafa orðið mismunandi eftir
landshlutum. Hross eru nær
horfin úr mörgum sveitum,
annars staðar hefur þeim fjölg-
að, ekki sízt i þéttbýli. Enn
taka mörg hross nær allt fóður
sitt af óræktuðu landi, en þó
mun óhætt að fullyrða, að
ágangur hrossa á óræktað land
hafi minnkað til muna meira
en nemur fækkun hrossanna. í
vissum héruðum hafa skapazt
skilyrði til hrossaeldis í sam-
bandi við þurrkun og græðslu
lands, og þar hefur hrossum
fjölgað. Einnig tíðkast nokkuð
beit reiðhesta þéttbýlisbúa á
ræktað land og vetrarfóður
þeirra er undantekningarlaust
taða og kjarnfóður.
Haustið 1935 voru 656 þúsund
fjár sett á vetur og afurðir voru
þá rúmlega 10 kg. kjöts eftir
hverja vetrarfóðraða kind. Tal-
ið er, að hver vetrarfóðruð kind
hafi þurft til viðhalds og af-
urða ca. 310 fóðureiningar og
þar af hafi fóðurbætir og taða
ekki numið yfir 10 fóðureining-
um. Svara þessar tölur til þess,
að úthagi hafi þá skilað sauð-
fjárstofni okkar 196,8 miiljón-
um fóðureininga í beit og út-
heyi.
Haustið 1970 var tala ásetn-
ingsfjár 735 þúsund og afurðir
eftir vetrarfóðraða kind 16 kg.
kjöts. Hver vetrarfóðruð kind
hefur þá þurft ca. 360 fóður-
einingar til viðhalds og afurða.
Mjög varlega áætlað hefur
meðalfóðureyðsla í kjarnfóðri,
töðu og túnbeit verið 120 fóður-
einingar á hverja vetrarfóðraða
kind síðustu árin. Sé þessi tala
rétt, hefur úthaginn skilað
sauðfjárstofni okkar 76,4 millj-
19