Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 42

Albert Einstein:
Hvers vegna sósíalisma?
Er það ráðlegt fyrir mann, sem ekki er
sérfræðingur í lögmálum efnahags- og
þjóðfélagsmála, að láta í ljós skoðanir á
viðfangsefni sem sósíalisma? Af mörgum
ástæðum tel ég að svo sé.
Við skulum fyrst athuga spurninguna
frá sjónarmiði vísindalegrar þekkingar.
Það kann að virðast sem enginn megin-
munur sé á starfsaðferðum í geimfræðum
og hagfræði. Vísindamenn i báðum grein-
um leitast við að uppgötva lögmál, er
gildi fyrir ákveðinn hóp af fyrirbærum,
í þeim tilgangi að gera samband þessara
fyrirbæra eins auðskilið og unnt er. — En
í rauninni er þarna um mun á vinnuað-
ferðum að ræða. Uppgötvun algildra lög-
mála á sviði hagfræðinnar er erfiðleikum
háð, sökum þess að sýnileg hagfræðileg
fyrirbæri eru oft undir áhrifum frá
mörgum þáttum, sem afar erfitt er að
kanna sérstaklega hvern fyrir sig. Þar
að auki hefur sú reynsla, sem safnazt
hefur frá upphafi hins svokallaða sið-
menningarskeiðs í sögu mannkynsins,
eins og allir vita, verið undir áhrifum og
mótazt af orsökum sem alls ekki eru ein-
vörðungu hagfræðilegs eðlis. Til dæmis
byggðist tilvera flestra helztu ríkja mann-
kynssögunnar á hernaðarsigrum.
Sigurvegararnir gerðust stjórnarfarsleg
og efnahagsleg forréttindastétt í hinum
sigruðu löndum. Þeir slógu eign sinni á
landið og skipuðu í prestastétt úr sínum
eigin röðum. Með stjórn menningarmála
í sínum höndum gerðu klerkarnir stétta-
skiptingu þjóðfélagsins að varanlegu
stjórnarfarslegu fyrirkomulagi og sköp-
uðu gildiskerfi, sem að miklu leyti ómeð-
vitað ákvarðaði þjóðfélagslega hegðun
fólksins upp frá því. Það má segja, að
erfðavenjur sögunnar heyri liðinni tíð.
Raunverulega höfum við hvergi sigrazt á
því sem Thorstein Veblen kallar „ráns-
stigið“ í þróun mannkynsins. Þær hag-
fræðilegu staðreyndir, sem unnt er að
rannsaka, tilheyra þessu stigi, og jafnvel
þau lögmál, sem af þeim eru dregin, hæfa
ekki öðrum stigum. Þar sem raunveru-
legur tilgangur sósíalisma er einmitt sá
að sigrast á og komast frá „ránsstiginu"
í þróun mannfélagsins, geta hagfræðivís-
indi nútímans litlu ljósi varpað á sósíal-
istaþjóðfélag framtíðarinnar.
í öðru lagi stefnir sósíalisminn að sið-
fræðilegu markmiði í þjóðfélagsmálum.
Hinsvegar geta vísindi aldrei skapað
markmið og enn síður gróðursett þau í
mannleg hjörtu. Vísindi geta í hæsta lagi
vísað leið að ákveðnum markmiðum. En
markmiðin sjálf eru mótuð af mönnum
með háleitar siðgæðishugsjónir, og séu
þessi markmið ekki andvana fædd, held-
ur lifandi og máttug, eru hugsjónirnar
fóstraðar og fram bornar af þeim mörgu
einstaklingum, sem að mestu ómeðvitað
ráða þróun þjóðfélagsins þótt hægt fari.
Af þessum ástæðum ættum við að gæta
þess að ofmeta ekki vísindi og vísinda-
aðferðir, þegar um er að ræða mannleg
vandamál. Og við skulum ekki ganga út
frá því sem vísu, að sérfræðingar séu þeir
einu, sem hafi rétt til að láta í ljós skoð-
anir sínar á vandamálum, sem varða
skipulag þjóðfélagsins.
Óteljandi raddir hafa nú um nokkurn
tíma fullyrt, að mannlegt samfélag sé á
hættulegum tímamótum og alvarlegir
brestir séu komnir í máttarviði þess. Það
er einkenni sliks ástands að menn hafa
afskiptalausa eða jafnvel fjandsamlega
afstöðu til heildarinnar, sem þeir heyra
til, hvort heldur hún er stór eða smá. Til
að skýra hvað ég á við vil ég nefna hér
persónulega reynslu. Ég átti nýlega tal
við gáfaðan og velmetinn borgara um
ógnun enn einnar heimsstyrjaldar, sem
að mínu áliti mundi tefla tilveru mann-
kynsins í alvarlega hættu, og ég taldi að
aðeins alþjóðaskipulag gæti skapað vörn
við slíkri hættu. Þessu svaraði gestur
minn rólega og kuldalega: „Af hverju ert
þú svona ákaflega mótfallinn eyðingu
mannkynsins?"
Ég er viss um að aðeins fyrir einni öld
hefði enginn látið sér svo gálauslega at-
hugasemd um munn fara. Þetta er at-
hugasemd manns, sem árangurslaust
hefur reynt að ná innra jafnvægi með
sjálfum sér, en að meira eða minna leyti
gefizt upp. Þetta er athugasemd, sem er
sprottin af sársaukafullum einmanaleika
og einangrun, sem svo margir þjást af nú
á dögum. Hver er orsökin? Er kannski til
einhver lausn?
Það er auðvelt að setja fram slíkar
spurningar, en erfitt að svara þeim af
nokkurri sannfæringu. Ég verð þó að
reyna hvað ég get, þó að mér sé sú stað-
reynd ljós, að tilfinningar okkar og við-
leitni eru oft mótsagnakenndar og óljós-
ar og verða ekki settar fram með auð-
veldum formúlum.
Maðurinn er jöfnum höndum einstakl-
ingur og félagsvera. Sem einstaklingur
reynir hann að vernda sína eigin tilveru
og þeirra sem honum standa næstir, full-
nægja sínum persónulegu þörfum og þróa
meðfædda hæfileika. Sem félagsvera
reynir hann að ná viðurkenningu og hylli
meðbræðra sinna, deila með þeim gleði,
létta þeim sorgir og bæta lífsskilyrði
þeirra. Aðeins tilvist þessara ólíku, oft
andstæðu tilhneiginga myndar hina sér-
stöku lyndiseinkunn mannsins, og sam-
setning þeirra takmarkar að hve miklu
leyti einstaklingurinn getur náð innra
jafnvægi og stuðlað að velferð þjóðfélags-
ins. Vera má, að styrkur þessara tveggja
aðalhneigða sé að mestu fenginn að erfð-
um, en sú lyndiseinkunn, sem maðurinn
að lokum fær, er að mestu mótuð af því
umhverfi, sem hann elzt upp í, af gerð
þjóðfélagsins sem hann vex upp í, af
erfðavenjum þess og mati á einstökum
athöfnum hans. Hið óhlutlæga hugtak
„þjóðfélag“ merkir í augum einstaklings-
ins bein og óbein sambönd hans við sam-
tímamenn og fólk fyrri kynslóða. Ein-
staklingurinn getur hugsað, fundið til,
barizt og unnið einn sér, en hann er svo
háður þjóðfélaginu i líkamlegri, andlegri
og tilfinningalegri tilveru sinni, að það
er útilokað að hugsa sér hann eða skilja
utan marka þjóðfélagsins. Það er „þjóð-
félagið", sem aflar manninum fæðis,
klæða, heimilis, vinnutækja, tungumáls,
ramma hugsunarinnar og flestra við-
fangsefna hennar. Tilvera hans hefur
skapazt af vinnu og starfi hinna mörgu
milljóna lífs og liðinna, sem felast bak
við þetta litla orð „þjóðfélag“.
Það er því augljóst, að nauðsyn þjóð-
félagsins fyrir einstaklinginn er eðlislæg
staðreynd, sem ekki er unnt að afnema,
ekkert frekar en hjá maurum og býflug-
um. Þar sem allt lífkerfi maura og bý-
flugna er samt sem áður skipulagt niður
í smæstu atriði af strangri arfgengri
eðlishvöt, þá er þjóðfélagsleg skipan og
samskipti manna afar margvisleg og
breytingum háð. Minnið, hæfileikinn til
42