Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 54

„Ábendingarmenn"
Nefndarmenn viðurkenndu þá alkunnu
staðreynd, að þeir væru engir sérfræðing-
ar í hinum ýmsu listgreinum og ættu
sumir hverjir óhægt um vik að fylgjast
með öllu sem gerðist í listaheiminum, t. d.
tónleikum, málverkasýningum, leiksýn-
ingum og þvíumliku, enda ekki víst að
áhuginn sé svo ýkjamikill. Hinsvegar
kváðust þeir hafa sér til fulltingis ráðu-
nauta eða „ábendingarmenn" eða „hvísl-
ara“ frá hinum ýmsu samtökum lista-
manna í landinu, og var á þeim að skilja
að þessir menn bæru beint eða óbeint
ábyrgð á þeirri fáránlegu þríflokkun
listamanna, sem nefndin skilar af sér á
hverju ári. í umræðunum kom afturá-
móti fram, að Tónskáldafélag íslands
sendir nefndinni enga slíka hvíslara,
heldur einfaldlega félagaskrá og verka-
skrá tónskálda. Það kom einnig fram, þó
reynt væri að þvæla það mál, að Rithöf-
undasamband íslands hefur ekki tekið
fyrir á fundi eða samþykkt formlega að
senda nefndinni ábendingarmenn, en
annað aðildarfélag Rithöfundasambands-
ins, Félag íslenzkra rithöfunda, sendi
mann í ár, þar sem Rithöfundafélag ís-
lands neitaði að taka þátt í skrípaleikn-
um. Málarar munu eiga sína föstu „hvísl-
ara“ hjá nefndinni, og arkitektar sendu
tvo menn á fund nefndarinnar einusinni,
en fengu ekki áheyrn í annað sinn. Um
aðrar listgreinar er mér ókunnugt. Hins-
vegar kynnu ofangreindar upplýsingar
um aðild tónskálda og rithöfunda að
þessu máli að vera nokkur skýring á
þeirri vægast sagt kynlegu staðreynd, að
tvö af mikilvirkustu og þekktustu tón-
skáldum þjóðarinnar utan lands sem inn-
an, þeir Leifur Þórarinsson og Þorkell
Sigurbjörnsson, voru ekki einusinni á skrá
úthlutunarnefndar en Atli Heimir Sveins-
son var settur í neðra flokk, og í annan
stað að í efra flokki listamannalauna eru
fleiri félagar úr Félagi íslenzkra rithöf-
unda (þeirra á meðal allir stjórnarmenn)
en í Rithöfundafélagi íslands, þó fyrr-
nefnda félagið sé bæði yngra og fámenn-
ara. Ekki sakar að geta þess, að Helgi
Sæmundsson er félagsbundinn í Félagi
íslenzkra rithöfunda, og gæti það siðleysi
verið enn ein skýring á óskiljanlegu gengi
þessa klofningsfélagsskapar hjá úthlut-
unarnefnd.
Það hefur verið ráðandi stefna í Rithöf-
undafélagi íslands, að ósæmilegt sé að
skikka listamenn til að setja starfsbræð-
ur sína í gæðaflokka frammi fyrir úthlut-
unarnefnd listamannalauna. Hitt er vita-
skuld jafnfráleitt að sjö manna nefnd
flokkshollra einstaklinga úr ýmsum átt-
um öðrum en af vettvangi listanna sé þess
umkomin að flokka listamenn þjóðarinn-
ar í þrjá skýrt aðgreinda flokka: meira
verðuga, minna verðuga og óverðuga. Það
er þetta sem hefur verið að gerast í
reyndinni, því hvíslararnir koma ekki á
vettvang nema með höppum og glöppum
og fá ekki einusinni áheyrn nema sam-
kvæmt duttlungum nefndarmanna (sbr.
arkitekta), og þarvið bætist að tillögur
þeirra eru einatt hunzaðar, þótt nefndar-
mönnum þyki þægilegt að geta borið þá
fyrir sig þegar gerræðið og fáfræðin keyra
úr hófi fram. Þeir sem verja kerfið, einsog
það er nú, eru í rauninni að ljá samþykki
sitt þeirri fjarstæðu, að sjömenningarnir
séu starfi sínu vaxnir. Það er ekki þeirra
sök, að svo er ekki, heldur sök kerfisins
sem þeir starfa eftir, og hefur einn nefnd-
armanna, Sverrir Hólmarsson, lýst yfir
þeirri skoðun sinni opinberlega, að kerfið
samrýmist ekki skynsamlegum vinnu-
brögðum.
„Viðurkenning“
Hitt atriðið, sem kom fram í fyrrnefnd-
um sjónvarpsþætti og ástæða er til að
staldra við, var sú yfirlýsing nefndarfor-
manns, Halldórs Kristjánssonar, að frem-
ur bæri að líta á listamannalaun sem við-
urkenningu en sem fjárhagslegan stuðn-
ing til listsköpunar. Þessi yfirlýsing er
meðal annars athyglisverð í ljósi þess,
að á skrá úthlutunarnefndar er ekki
einn einasti arkitekt, einn listdansari,
þrír söngvarar, fimm hljóðfæraleik-
arar og fimm leikarar, og það sem er
kannski ennþá merkilegra: Róbert Arn-
finnsson er settur í lægra flokk á sama
tíma og ýmsir jafnaldrar hans og yngri
menn eru í efra flokki. Samkvæmt hvaða
mati er Róbert Arnfinnsson annars flokks
listamaður og þvi eftirbátur þeirra ellefu
listamanna sem nefndin færði uppí efra
flokk og gerði að opinberum fyrsta flokks
listamönnum? Spyr sá sem ekki veit, en
einhvernveginn minnir allt kerfið og
framkvæmd þess óþægilega á sovézka
fyrirkomulagið með þjóðlistamönnum,
ríkislistamönnum og allskyns gráðum af
flokkshollum þjónum listanna.
Og enn gæti maður haldið áfram að
spyrja. Nokkrir ungir íslenzkir rithöfund-
ar hafa vakið athygli erlendis og verið
þýddir á erlendar tungur — einn þeirra
jafnvel tvívegis verið í framboði af íslands
hálfu í bókmenntasamkeppni Norður-
landaráðs: Svava Jakobsdóttir. Nafn
hennar er hvergi að finna á skrá úthlut-
unarnefndar. Ekki heldur nafn Njarðar
P. Njarðvík, þó skáldsaga hans hafi verið
þýdd á þrjár þjóðtungur, Er viðurkenn-
ing óhlutdrægra erlendra bókmennta-
manna marklaus í augum hinna póli-
tísku varðhunda í úthlutunarnefnd lista-
mannalauna á íslandi?
Óþarft er að vera hér með langar upp-
talningar, en það segir vissulega sína öm-
urlegu sögu, að af 109 listamönnum, sem
fundu náð fyrir augum nefndarmanna,
eru einungis tveir innanvið þrítugsaldur
og tólf innanvið fertugt. Hér er því óum-
deilanlega á ferðinni einhverskonar van-
hugsað ellilaunakerfi, sem er í reynd
hvorki viðurkenning né styrkur né laun
né yfirleitt neitt annað en handahófssóun
á almannafé. Þarvið bætast 11 menn í
heiðurslaunaflokki Alþingis, sem allir eru
á áttræðisaldri.
Að setja alla listamenn undir einn hatt
er ekki einungis fráleitt af þeim ástæð-
um, sem fyrr voru nefndar, vanþekkingu
nefndarmanna á fjölmörgum listgreinum,
heldur einnig af þeirri augljósu ástæðu,
að tekjuöfiunarmöguleikar þeirra eru svo
geipilega ójafnir. Svo tekið sé aðeins eitt
dæmi, þá eru lágmarksárstekjur arkitekta
áreiðanlega sjaldan undir einni milljón
króna á sama tíma og hámarkstekjur rit-
höfunda geta ekki farið uppfyrir 100.000
krónur, og eru slíkar tekjur raunar hrein
undantekning nema á margra ára fresti.
Hvernig er hægt að setja þessar tvær
stéttir undir einn hatt og úthluta þeim
listamannalaunum eftir sama mæli-
kvarða?
Margir kostir
Því hefur verið slegið fram af allra-
handa bögubósum í slúðurdálkum og rit-
stjórnargreinum sumra dagblaðanna og
öðrum ámóta ritsmíðum, að þeir sem
gagnrýni ríkjandi kerfi hafi ekki á tak-
teinum nýtar tillögur um skynsamlegri
skipan þessara mála. Þetta er vitaskuld
enn eitt dæmi um vanþekkingu og sinnu-
leysi téðra skriffinna um að kynna sér
málin sem þeir eru að bögglast við að
fjalla um. Fyrir átta árum skrifaði ég til
dæmis langa grein í Lesbók Morgunblaðs-
ins (18. tbl. 1964) þar sem ég bar fram
tillögur um breytingar á tilhögun lista-
mannalauna. Þar vakti ég m. a. athygli
á mjög svo misjöfnum tekjuöflunarmögu-
leikum hinna ýmsu listgreina og færði að
því rök, að rithöfundar væru í langsam-
lega erfiðastri aðstöðu að þessu leyti. Ég
benti ennfremur á, að ein leið til að kom-
ast útúr þeim ógöngum, sem pólitísk
nefndarkosning hefur leitt útí, væri sú að
fela tilteknum stofnunum að hafa um-
sjón með úthlutun listamannafjár og
nefndi í því sambandi heimspekideild Há-
skóla íslands, Listasafn ríkisins, Tónlist-
arskólann, Landsbókasafn og Hugvísinda-
sjóð, en stakk uppá að oddamaður úthlut-
unarnefndar væri fulltrúi menntamála-
ráðherra. Þetta er ein hugsanleg leið. Á
aðra leið benti Elísabet Gunnarsdóttir
í ýtarlegri grein um listamannalaun í 3.
hefti Samvinnunnar 1970, sem var end-
urprentuð í Þjóðviljanum 5. marz sl. Hún
lagði til að listamannafé yrði skipt í tvo
staði, heiðurslaun handa 3—4 listamönn-
um og starfsstyrki handa skapandi lista-
mönnum, og ætti þriggja manna nefnd að
úthluta þeim: fulltrúi menntamálaráð-
herra, formaður Bandalags íslenzkra
listamanna og einn fulltrúi kjörinn sam-
eiginlega af Arkitektafélagi íslands, Fé-
lagi íslenzkra myndlistarmanna, Rithöf-
undasambandi íslands og Tónskáldafélagi
íslands. Loks lagði ég á það áherzlu í
fyrrnefndri grein í 5. hefti Samvinnunn-
ar 1971, að endurskoða þyrfti frá rótum
lög um listamannalaun, fella launin niður
í núverandi mynd, en taka upp starfs-
styrki til yngri og heiðurslaun til eldri
listamanna. Við þá breytingu gæti ég vel
hugsað mér, að þeir, sem nú eru í efra
flokki og því komnir á ríkisjötuna ævi-
langt, fengju að velja milli þess að vera
áfram á föstum árslaunum og að þiggja
tímabundna starfsstyrki, sem yrðu mun
ríflegri en árslaunin, enda ættu þeir einir
kost á starfsstyrkjum sem ekki nytu árs-
launa.
Hér er um ýmsa kosti að velja til bóta
á því ófremdarástandi sem nú rikir, og
er þá ógetið þess ranglætis sem rithöf-
undum einum listamanna er gert með
söluskatti á bókum sem fer beint í rikis-
kassann (skemmtanaskattur af tónleikum,
54