Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 56
Kristján Árnason:
ÞRJÚ LJÓÐ
FORNU VÆTTIR ....
Fornu vættir, vfðáttur mins lands,
vindar, gnauðandi við jökulburstir,
fjallakyrrð, ofin eyðifljóta gný,
haf, er brýzt í fangi fjörusands,
iðandi bjartur brunnur veglauss fjarska
yfir mig hvelfist, hvenær mun á ný
opnast falinn, innst i hug mín sjálfs,
uppsprettubrunnur gleði, trega, máls ...
í KVIKMYNDAHÚSI
Ég kom víst of snemma og keypti almenn sæti,
því kannski er þetta aukamyndin: menn við borð,
starandl inn í holrúm ferhyrnds flatar,
í flökti Ijóssins stíga þeirra orð
mót oss, er sitjum, huldir myrkri og hljóðir,
hósti af fremsta bekk er eina svar
þess lífs, er sjálft sig flýr og finnur athvarf
við fætur þeirrar blekkingar, er var.
Á PELÓPSSKAGA
Það er hér enn,
ég finn: það er hér allt
enn sem flæddi úr dagsins tæra auga
og yfir þögn og þyrping manna rann,
er átekta biðu, brátt
í banamekki úr glampa ótal sverða
huldir sjónum . ..
hljótt sem kliður vatns,
er hófst á loft sem geisli kristaltær
og aftur féll í opna brunnsins greip ...
... það er og eyrum ferðalangsins nær,
á sveim’ yfir hnappi svartklædde fólks og lagt
að bökum asna, er bera sveittir heim
í bjölluhljómi kvöldsins þunga farg.
Sú fræðigrein, sem nær yfir það svið
að fjalla um sjálfan grundvöll þekkingar
okkar á heiminum, hin almennustu hug-
tök, sem ekki eru gefin í neinni ákveð-
inni reynslu, heldur eru forsenda allrar
reynslu, svo sem heimur, vitund, orsök,
hlutur, breyting, vera, ekki-vera, verðandi
o. s. frv., og beinist um leið að rannsókn
á stöðu okkar sjálfra innan þess heildar-
samhengis, sem við köllum heim, og á
því, sem er mælikvarði athafna okkar sem
sjálfsábyrgra vera, hin svonefnda heim-
speki eða philosophia virðist hafa orðið
nokkuð útundan í hinu almenna þróunar-
kapphlaupi seinni tíma, þvi meðan aðrar
greinar, hin svonefndu vísindi sem miða
að rannsókn afmarkaðs þáttar veruleik-
ans og könnun orsakasamhengis milli á-
kveðinna staðreynda, hafa belgzt út eins
og aligrísir, þá kann að virðast sem ofan-
nefnd þekkingargrein hafi fremur skropp-
ið saman eða sætt svipuðum örlögum og
kartöflumóðir, því hafi hún áður fyrr
verið talin drottning allra þekkingar-
greina, þar sem hún væri í senn grund-
völlur þeirra og tilgangur, er engu líkara
en að hún hafi nú orðið fyrir því sama
og sum heimsveldi á seinni tímum, að
það sem áður voru ósjálfstæðar nýlendur
hafi brotizt undan veldi hennar og þykist
ekki þurfa að hlýða öðrum sjónarmiðum
en sínum eigin, og búist jafnvel til að
reka móðurlandið úr sr.mveldi mannlegr-
ar þekkingar, því nú cr svo komið, að
talað er um, að heimspekin hafi lokið
hlutverki sínu eða öllu heldur að hin
einstöku reynsluvísindi hafi tekið við
þessu hlutverki, þar sem þau geti nú með
ströngum aðferðum skýrt hluti, sem
heimspekin varð áður að iáta sér nægja
að leiða getum að, enda virðist hlutverk
hennar innan fræðslukerfis vors víðast
bundið við að vera eins konar undirbún-
ingsgrein eða andleg liðkun undir önnur
og strangari fræði og vísindi, enda ekki
laust við þeim, sem einungis hefur lagt
sig eftir heimspekilegri þekkingu, finnist
hann vera í áþekkri aðstöðu og hómópati,
sem stendur andspænis hópi af sér-
menntuðum nútímalæknum, sem kunna
meðal annars þá list að skrifa tilvísanir
hver til annars.
En sé það haft í huga, að aðalsmerki
téðra reynsluvísinda er einmitt það að
halda sem fastast við svið reynslu og
staðreynda og forðast að fjalla um hug-
tök, sem ná út fyrir það svið, samkvæmt
reglunni hypotheses non fingo, þá er
vandséð, hvernig hægt sé að ætla téðum
greinum að fjalla um þau hugtök, sem
minnzt var á hér áðan og þarf aðrar að-
ferðir við. Því í rauninni getum við ekki
komizt að því með sjónaukum, hvað
heimur sé, ekki með tilraunum, hvað or-
sök sé, ekki með gáfnaprófum, hvað vit-
und sé, ekki með heimildakönnun, hvað
hið góða sé, og svo mætti lengi telja. Við
getum heldur ekki krafizt þess af þeim
vísindum, sem veita okkur upplýsingar
um afmarkaða þætti veruleikans, að við
getum sett lífi okkar markmið eftir þeim
eða þau geri okkur ábyrg á einhvern hátt
siðferðilega eða félagslega, því í rauninni
eru þau algerlega hlutlaus gagnvart því,
hvernig þau eru notuð og til hvers, og geta
tengzt aðila með hvaða hugmyndagrund-
völl sem er, svo fremi hann hafi fjárhags-
legt bolmagn til að standa undir þeim
rannsóknum, sem nútímavísindi krefjast.
Þannig geta tvö andstæð valdakerfi not-
að sömu eðlisvísindin til að tortíma hvort
öðru, og sama þekkingin á sálarlegum við-
brögðum getur komið í góðar þarfir jafnt
fyrir stórframleiðanda í peningaþjóðfé-
lagi til að auglýsa varning sinn og koma
honum út og fyrir valdsherra í sameign-
arríki til að innprenta mönnum hinn eina
sanna málstað. Og þannig hendir það oft
á vorum dögum að valdamenn leggi kapp
á að kaupa eða ræna mönnum með vís-
indalega sérþekkingu, en mönnum með
heimspekilega þekkingu eða hugarfar
hafa slikir valdamenn yfirleitt engan á-
huga á, nema þá helzt því, hvernig eigi
að þagga niðri í þeim.
Það er því nauðsynlegt, að gerð sé grein
fyrir mismuninum á vísindalegri og heim-
spekilegri hugsun; á hugsun sem miðar að
því að ná valdi á hlutveruleikanum með
því að kanna ákveðið samhengi orsaka, og
56