Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 57

hinni heimspekilegu hugsun, sem miðar
að því að gefa heiminum merkingu og
ákvarða stöðu okkar innan hans, þótt í
rauninni sé sú fyrrnefnda, hin vísinda-
lega hugsun, byggð á ákveðinni heim-
spekilegri afstöðu, sem verður ríkjandi á
vissu tímabili og mótar vestræna menn-
ingu seinni tíma. En þar sem vísindin
eiga sér rót í þeirri þörf mannsins að
gera sér náttúruna undirgefna, má segj a,
að heimspekin byggist á þvi séreðli
mannsins að hann hefur ekki fastan stað
eða rás innan hlutanna, heldur þarf
hann að gefa þeim merkingu, öðlast yfir-
sýn og byggja sér hugmyndagrundvöll til
að móta líf sitt eftir. Að vísu er þessi
merking fyrir flesta fyrirfram fengin og
talin sjálfsögð, við vöxum inn í veröld
sem er mótuð af ákveðnum hugmyndum,
siðum og venjum, og flestir tökum við við
þeim án þess að þurfa að hafa fyrir því
að brjóta þær undir okkur og gera að
okkar eigin. Þannig geta menn yfirleitt
farið eftir því sem almennt er talið gott,
satt og rétt á hverjum tíma um sig, og
talið sér trú um að það sé reist á ein-
hvers konar „heilbrigðri skynsemi", sem
sé innbyggð í menn eins og ratsjá í vissar
vélar, þannig að við þykjumst ekki þurfa
að leggja á okkur heimspekilegt grufl og
getum raunar talið þá til hjárænulegra
sérvitringa, sem við slíkt fást. En ef betur
er að gáð, þá er hin svonefnda heilbrigða
skynsemi ekki annað en hrærigrautur
gamalla og útþynntra heimspekihug-
mynda úr ýmsum áttum, sem eru settar
saman af lítilli samkvæmni og yfirleitt
aldrei hugsaðar til enda. Og enginn skyldi
halda að það sem hann telur heilbrigða
skynsemi í dag hafi verið talið það á
miðöldum eða í fornöld né heldur að það
verði talið það á ókomnum öldum, og það
sem er „heilbrigð skynsemi" í Súdan þarf
ekki endilega að vera það í Grímsnesinu.
Ef við gerum okkur grein fyrir því, að
hugmyndir þær sem móta líf okkar eru
afurð langrar sögulegrar þróunar, sem er
í stöðugu framhaldi, þá getur heimspeki-
legt afstöðuleysi í rauninni ekki táknað
það, að menn séu óháðir heimspekilegum
Sókrates
Platon
Aristóteles
Kristján Árnason:
Inngangur
að heimspeki
Fyrri grein
hugmyndum, heldur aðeins það, að menn
falli að þeim hugmyndum sem eru ríkj-
andi og fylgi blint þeirri stefnu, sem
þjóðfélagið markar hverju sinni; þetta
afstöðuleysi er i rauninni aðeins andlegt
ósjálfstæði, og þegar það er tekið upp af
heilli þjóð og hún telur sér nóg að taka
upp ytri menningu stærri menningar-
þjóða, án þess að tileinka sér eða kanna
hugmyndalegan grundvöll þessarar menn-
ingar, þá er hún í rauninni ekki sjálf-
stæð, heldur heimsins eltandi skuggi.
En þegar við freistum þess að rekja upp
vef þeirra hugmynda sem umlykja okk-
ur, og kynnum okkur sögu hugmyndanna,
þá getum við ekki gert það eins og við
séum að fara á markað eilífra sanninda
til að velja úr hér og þar, heldur til að
gera okkur grein fyrir eigin aðstöðu og
finna okkur heimspeki nútímans í sam-
hengi við þann veruleika sem við hrær-
umst í, til að taka líf okkar í eigin hend-
ur og verða höfundar að eigin tilveru, en
horfa ekki á hana hlutlaust eins og við
horfum á lélega bíómynd. Við veljum
hinsvegar ekki heimspeki nútímans, af
því að við séum svo trúaðir á framfarir
og teljum að hið nýjasta hljóti að vera
„réttara" þ. e. „sannara" en hið eldra,
því í heimspeki er ekki um framfarir að
ræða eins og í þekkingargreinum, sem
safna fróðleik um ákveðið efni; heim-
spekikenningar verða ekki afgreiddar
með orðunum „rétt“ eða „rangt“ eins og
stærðfræðilegir útreikningar, eða próf-
aðar með tilraunum; eðli heimspekilegs
sannleika er annað en vísindalegs rétt-
mætis; hann felst í innsýn í heildarsam-
hengi, skilningi á afstöðu okkar og þeim
takmörkunum, sem þekkingu okkar á
hlutunum og heiminum er sett, fremur
en áreiðanlegum upplýsingum um hann.
Þar sem svið heimspekinnar er í raun-
inni óendanlegt, stefnir hún ekki í á-
kveðna beina átt frá gefnum upphafs-
punkti, heldur verður hún að finna sér
hann sjálf, og framþróun heimspeki
verður með þeim hætti, að menn öðlast
sýn á veruleikann frá sínýrri hlið við það
að finna sér nýjan upphafspunkt, en Tið
það kann aftur annað að týnast sem
önnur tímabil hafa átt. Þannig má til
dæmis benda á, að þótt sú heimspeki, sem
nýja öldin hefst með, mætti að vissu leyti
kallast framför eða ávinningur i saman-
burði við þá heimspeki, sem hún leysti
af hólmi, má einnig segja, að hún standi
skólaspeki miðalda og heknspeki Forn-
Grikkja að baki á mörgum öðrum sviðum.
Það er í rauninni jafnvafasamt að tala
um framfarir í heimspeki og að tala um
framfarir í skáldskaparlist eða framfarir
í tónlist, þótt vitaskuld megi tala um
blómaskeið og hnignunarskeið í sögu
hennar eins og sögu listanna.
Við sjáum af þessu, að heimspekin er
meira í ætt við skapandi listir en við
akademísk fræði; hún á ekki að híma
innan við múrvegginn í skúmaskotum
háskólanna, heldur að leggja leið sína út
á götuna, eins og Sókrates, og vaxa og
eflast af því að takast á við það líf sem
stendur andspænis henni. Og eins og list-
irnar þróast hún í samhengi sögunnar,
og hlutverk hennar er, eins og þeirra,
mismunandi eftir þeim veruleika, sem
hún er þáttur af. Áður en menn því snúa
sér að þróun hugmyndanna sjálfra, er
rétt að gera sér sögulega grein fyrir stöðu
heimspekinnar á hverju tímabili um sig,
innan þeirra þjóðfélaga, sem hún er
sprottin af. Saga heimspekinnar verður
því eingöngu skilin í sambandi við hina
almennu sögu, og við getum þannig í
samræmi við hana aðgreint þrjú megin-
tímabil í hugmyndasögu Vesturlanda, þar
sem heimspekin hefur mismunandi stöðu
og innihald, en það væri þá fyrst heim-
speki fornaldar, sem er eins konar tóm-
stundaiðja í þjóðfélagi reistu á þræla-
haldi, því næst heimspeki miðalda, sem
er tengd valdi kirkjunnar, og loks heim-
speki nýaldar, sem mótast af borgara-
legri verkmenningu.
Áður en við freistum þess að skýrgreina
anda þessara tímabila hvers fyrir sig,
þurfum við að gera grein fyrir því, hvað
skilur þau öll frá því sem var á undan;
fyrir því, hvernig heimspekin kemur
fram, upp úr hverju eða sem andstæða
hvers, því auðvitað sprettur hún ekki af
hendingu upp úr grýttri jörð. Það sem
einkennir hið forheimspekilega tímabil,
sem kallast mætti hið goðsögulega, er að
yfir því grúfir farg sögulegra hefða og
arfsagna, sem heldur lífi manna í vissum
skorðum og lætur þá falla inn í heildar-
mynd, þar sem þeir verða ósjálfstæðir, og
er engu líkara en örlög, ákvarðanir og til-
finningar einstaklinga komi yfir þá utan
frá, og þeir séu meira og minna leiks-
oppar goðlegra afla, sem þeir megi sín
einskis gegn. Maðurinn leitar ekki inn í
brjóst sitt, er hann þarf að taka miklar
ákvarðanir, heldur til hinna myrku svara
véfregnanna; gæfa hans og gengi í stríði
og ástum er háð himintunglum, fórnir eru
honum leið til að öðlast velvilja hinna
æðri afla, en ef hann bíður lægra hlut
og er hnepptur í þrældóm, þá hefur hann
um leið misst helming ágætis síns, eins
og Hómer segir, enda eru hinir sterkari
einatt menn sem á einhvern dularfullan
hátt geta rakið ættir sínar til guðlegra
vera, ef þeir eru ekki sjálfir guðir.
67