Samvinnan - 01.06.1972, Blaðsíða 43

Astleysi
vestrœns
þjóðfélags
Fyrir liðlega fimmtán árum kom út í
Bandaríkjunum bókin Listin að elska eft-
ir kunnan þýzkan sálfræðing, Erich
Fromm, sem búsettur er þar vestra. Áður
hafði komið út eftir sama höfund fjöldi
rita um sálfræðileg og félagsleg efni, sem
vakið höfðu athygli; má þar nefna t. d.
Óttinn viff frelsiff og Hiff heilbrigffa þjóff-
félag, sem að líkindum hafa orðið einna
þekktust þessara fyrri verka.
Enda þótt svo langur tími sé liðinn
fráþví höfundur setti saman bókina Listin
aff elska, á þetta rit fyrir ýmissa hluta
sakir engu minna erindi til okkar nú en
þá. Því er það ætlun mín að rifja hér
Uþp nokkrar af þeim hugmyndum, sem
bryddað er uppá í þessari bók, og þá
einkum þær, sem forvitnilegastar mega
íeljast.
Hver sá sem gengur að bókinni Listin
aff elska með þvi hugarfari, að hér sé um
einskonar tilsögn ellegar leiðbeiningar í
ástarleikjum að ræða, verður án efa fyrir
sárum vonbrigðum. Þvertámóti er það
tilgangur þessarar bókar að sýna framá
þá staðreynd, að raunveruleg ást er ekki
fyrirbæri, sem hægt er að kenna einum
eða neinum að ná tökum á, heldur er það
eingöngu undir hverjum einstökum kom-
ið, hvort honum tekst að þroska með sér
hæfni tilað elska. Slíkt er einungis unnt
meðþvíað leggja jafnframt rækt við sem
mestan alhliða þroska; enginn getur til-
aðmynda fengið fullnægju útúr ást sinni
á annarri mannveru, nema því aðeins að
hann hafi jafnframt tilað bera ást á ná-
unga sínum, auk auðmýktar, hugrekkis,
trausts og sjálfsaga. Þannig getur enginn
einangrað ást sína á annarri mannveru;
tilað hún sé raunveruleg verður að koma
til ást á náunganum, já ást á öllu því
sem lifir og hrærist, ást á sjálfu lífinu.
Utangarðsvera ástarinnar
En lítum þá eilítið nánar á það, sem
felst í þessu fyrirbæri: ást. Hvert er raun-
verulegt eðli ástarinnar? Göngum útfrá
því, að ástin sé list. Tilað ná tökum á
ákveðinni list þarf að koma til bæði
þekking og þjálfun. Enginn skyldi ætla,
að ást gerði minni kröfur í því efni en
aðrar tegundir listar. Fæstir munu og
neita því, að ást sé þýðingarmikil list-
grein, jafnvel öllum öðrum listum mikil-
vægari hverjum og einum. En hversu
mikil rækt er lögð við þessa list í dag?
Sinna menn þessari mikilvægu list sem
skyldi? Gera menn sér raunverulega grein
fyrir því, hvers þessi list krefst af þeim
tilað iðkun hennar verði meira en fálm
og fúsk? Ef litið er á vestrænt nútíma-
þjóðfélag er sýnt, að mikið skortir á að
menn sinni þessari list sem skyldi. Þrátt
fyrir það að flestir virðast hafa ríka þörf
fyrir ást, er fátt jafnmikil hornreka í
þessu þjóðfélagi og einmitt ást. Ein af
ástæðum þessa er vafalaust sú, að fæstir
gera sér grein fyrir þeim kröfum sem ást-
in gerir til þeirra. Algengt er, að fólk líti
svo á, að ást sé fyrst og fremst fólgin í því
að vera elskaffur í stað þess að elska. Þar-
afleiðandi hyggur margur mest undir því
komið að fá aðra tilað elska sig, gera sig
þannig úr garði, að hann veki áhuga,
hrifningu og ,,ást“ annarra. Á hvern hátt
slíkt tekst með sem beztum árangri, er
að miklu leyti undir því komið, hver „tíð-
arandinn“ er. í vestrænu nútímaþjóðfé-
lagi hefur fólk almennt þá hugmynd um
hinn heillandi, aðlaðandi karl eða konu,
að hann/hún skuli hafa tilað bera sam-
bland af „vinsældum“ og kynferðislegu
aðdráttarafli. Hvað í því felst að vera
„vinsæll“ og hafa kynferðislegt aðdrátt-
arafl, ákvarðast af viðteknum hugmynd-
um ákveðinnar menningar. Kynferðislegt
aðdráttarafl er nátengt tízku hvers tíma
og lýtur að verulegu leyti lögmálum henn-
ar. Stór þáttur í því að njóta svonefndra
„vinsælda“ er, að viðkomandi hafi ásjá-
lega stöðu í þjóðfélaginu og búi að tölu-
vert góðum forða veraldlegra gæða. Þann-
ig mótast verðmætamat einstaklingsins
að verulegu leyti af því verðmætamati
sem ríkjandi er í þjóðfélaginu. í vest-
rænu nútímaþjóðfélagi er það almennt
talið dýrmætasta hnossið að hafa sem
mest vevaldlegra gæða úr að moða, og
áherzlan einkum lögð á að komast yfir
sem mest af slíkum gæðum. Þvi er það
viðbúið, að menn sjái sér lítinn hagnað
í því að leggja rækt við að læra slíkar
listir sem að elska, enda skilar iðkun
þeirrar listar jafnan litlu af sér í bein-
hörðum peningum; ágóðinn er af öðru
tæi. Þannig er hér eftilvill ekki einstakl-
ingnum um að kenna; þungt farg þjóð-
félagslegra kvaða liggur honum á herð-
um, og tilað sligast ekki undan þessu
fargi er honum nauðugur einn kostur að
fylgja leikreglum þjóðfélagsins í einu og
öllu.
Flóttinn frá einmanakenndinni
Að lokinni þessari lauslegu athugun á
utangarðsveru ástarinnar í vestrænu
nútímaþjóðfélagi, er vert að gera nánari
grein fyrir raunverulegu eðli hennar og
hverjar forsendur liggja því til grund-
vallar, að þessi list skuli vera svo mikil-
væg sem hún er í raun og veru.
í upphafi var maðurinn eitt með nátt-
úrunni, eitt með dýrunum, jurtunum, öllu
því sem lifir og hrærist. En er tímar liðu
losnaði maðurinn úr þessum nánu tengsl-
um við náttúruna og tók að skynja sjálf-
an sig yfir hana hafinn. Meðþvíað mað-
urinn tók að skynja sjálfan sig sem ein-
angraða heild, verða meðvitaður um sjálf-
an sig, fór hann að finna til einstæðings-
kenndar og vanmáttar gagnvart umhverfi
sínu, náttúrunni, sem hann gat ekki horf-
ið til framar, samfélaginu, öllu því sem
myndaði hans nánasta umhverfi. Eina
leiðin tilað vinna bug á þessari þung-
bæru einstæðingskennd, tilað brjótast
útúr sjálfum sér, var að leita einhvers-
konar sameiningar við aðra menn, ver-
öldina fyrir utan. Á öllum tímum, í öll-
um menningarsamfélögum hefur maður-
inn staðið andspænis þeim vanda, hvern-
ig hann eigi að sigrast á einstæðings-
kenndinni, komast útúr sjálfum sér og
sameinast öðru lífi. Saga trúarbragða og
heimspeki er saga þess, á hvern hátt
maðurinn reynir að leysa þennan vanda
á hverjum tíma. Þessi vandi á sér sumsé
rætur djúpt í eðli mannsnis og fylgir
honum alla tíð.
Á sama hátt og barnið er í frumbernsku
ekki orðið meðvitað um sjálft sig, skynj-
ar enn ekki egó sjálfs sín, þannig var og
mannkynið í frumbernsku ómeðvitað um
sjálft sig sem sjálfstæða heild. Maðurinn
var enn eitt með náttúrunni, á sama hátt
og barnið er í byrjun eitt með móðurinni;
líkamleg nærvera móðurinnar, brjóst
hennar og hörund kemur í veg fyrir að
barnið finni til nokkurrar einstæðings-
kenndar. Þegar maðurinn tekur að slíta
tengsl sín við náttúruna, þeimmun meir
sem hann fjarlægist ríki náttúrunnar,
þeimmun ákafari verður þörf hans fyrir
nýja tegund sameiningar tilað vinna bug
á aukinni einstæðingskennd sinni. Ein af
þeim leiðum, sem maðurinn reynir í þessu
skyni, er það sem kalla má algleymis-
ástand (orgiastic state) þarsem hann
reynir með tilstilli áfengis eða eiturlyfja
t. d. að komast í annarlegt hugarástand,
sem geri honum kleift að hverfa með
öllu frá þeirri veröld sem umlykur hann
og losna um leið undan þeirri einstæð-
43