Samvinnan - 01.06.1972, Blaðsíða 53
Gísli Pálsson:
Djúpið
milli
kynslóóanna
Það sem ég vildi kanna með ritgerð
þessari er hið margumrædda „kynslóða-
bil“. Ég kýs að nota hér hugtakið um
„djúpið milli kynslóðanna“ til að undir-
strika skort á samskiptum og höfða til
núverandi ástands.
Höfuðviðfang mitt í þessari ritgerð er
hugmyndir mannfræðingsins Margaret
Mead um umrætt fyrirbrigði, en þær setur
hún að mestu fram í bók sinni „Culture and
Commitment, A Study of the Generation
Gap“. Sér i lagi vildi ég kanna hverjar
orsakirnar kunni að vera og mikilvægi
samfélagshátta. Er núverandi ástand að
einhverju leyti frábrugðið því sem var, og
ef svo er, að hvaða leyti? Þessu reyni ég
að svara og draga uppeldislegar og póli-
tískar niðurstöður af þvi.
Það væri ekki úr vegi að byrja á þvi að
athuga gildi þeirrar staðhæfingar að
uppeldisárin séu óumflýjanlega tími and-
legra og tilfinningalegra erfiðleika, því
ekki er óalgengt að heyra slíkar orsaka-
skýringar i umræðum um djúpið milli
kynslóðanna. Um þetta segir Mead (1969:
158—9): „Ef sannað er að uppvaxtarárin
séu ekki nauðsynlega sérstaklega erfið ár
í lífi stúlkunnar — og það verður að telj-
ast sannað ef okkur tekst að finna sam-
félag þar sem svo er — hvað getur þá
talizt orsök storma og streitu í banda-
rískri æsku? Við getum einfaldlega álykt-
að, að eitthvað hljóti það að vera í þess-
um menningum sem valdi þessum mis-
mun. Ef sami ferillinn (sá að vaxa upp)
tekur á sig mismunandi myndir í tveim
mismunandi umhverfum, getum við ekki
notað hann til útskýringar, því hann er
sá sami i báðum tilvikum. En hið félags-
lega umhverfi er alls ekki það sama, og
það er þar sem skýringar er að leita“.
Og samfélagið sem Mead telur sig finna
er Samóarnir, sem hún telur lausa við
þá æskuerfiðleika sem nútímamenningin
getur af sér. Sá mismunur sem úrslitum
ræður í þessu sambandi er sá að ein-
staklingshyggjan er mun minni hjá
Samóunum og af börnum þeirra er þess
ekki krafizt að þau velji á milli margra
valkosta. Þátttaka Samóans í menning-
unni er fyrirfram ákveðin og hann verð-
ur óumflýjanlega það sem hann á að
verða, meðan börn okkar menningar
verða rugluð á meðal hinna mörgu val-
kosta.
Samóarnir sýna að hinar algengu skýr-
ingar á ástandinu í dag, þar sem gengið
er útfrá nánast líffræðilegum gelgju-
skeiðsóróa, eru villandi, því orsökin er
vandamál þátttökunnar sem er menning-
arlegs eðlis, ekki liffræðilegs.
En hvað um kenninguna um firringu
æskunnar? Órói æskunnar er oft sóttur
i æskuna sjálfa á svipaðan hátt og skratt-
inn er gjarnan sóttur í Gyðinga og svart
fólk.1) Af hverju stafar þá firringin?
Stafar hún af stökkbreytingu, uppstokk-
un á litningunum eða innri ófreskju í
æskumanninum? Það sem oft vill gleym-
ast er það að „firring" er eins og hug-
tökin „átök“ og „samskipti" o. fl. að því
leyti að tvo aðila þarf til. Firring merkir
í sambandi við djúpið á milli kynslóðanna
einungis sambandsleysi við aðra, og verð-
ur hún því ekki rakin aðeins til annars
aðilans. Þeir fullorðnu eru jafn firrtir og
æskan.
í rannsókn sinni leitar Mead að orsök
ástandsins í menningarháttunum. Leið-
sögutilgáta hennar er sú að um eðlismun
sé að ræða á okkar menningu (þ. e. eftir
síðari heimsstyrjöld) og frumstæðum
menningum, og þennan eðlismun sé að
finna í ósamfellum i því hvernig menn-
ingin er flutt á milli kynslóða.
Mead greinir að þrenns konar menn-
ingu: afturmyndaða (postfigurative) þar
sem börnin læra af þeim eldri, sammynd-
aða (cofigurative) þar sem bæði börn og
fullorðnir læra af félögum sínum, og
frammyndaða (prefigurative) þar sem
hinir fullorðnu læra einnig af börnum
sínum. Þessar menningartegundir rann-
sakar Mead hverja fyrir sig með tilliti
til samskipta kynslóðanna.
Afturmynduð menning er einkennandi
fyrir „frumstæð" samfélög. Þar eru börn-
ni alin upp á sama hátt og hver kynslóð
hefur gert fram af annarri. Breyting-
arnar eru svo hægar að hver kynslóð
tekur ekki eftir þeim (enda þótt þær
kunni að vera margar), og framtíð sér-
hverrar nýrrar kynslóðar er fortíð hinn-
ar eldri. f þessari menningu er ekki rúm
fyrir efasemdir um ágæti hennar, og
skortur á meðvitund er eitt skilyrði fyrir
viðhaldi hennar. En möguleikinn fyrir
breytingum er alltaf fyrir hendi, hversu
hefðbundið sem samfélagið er, og því
kann svo að fara að ákveðin athöfn,
sem framkvæmd hefur verið af mörgum
kynslóðum án umhugsunar, risi til með-
vitundar. Þetta á sér einkum stað þegar
tvær ólikar menningar eru í tengslum við
hvor aðra, en þessi samanburður getur
leitt til aðeins enn meiri áherzlu á ó-
breytileikann og sérstæði eigin menn-
ingar. Þátttaka í slíkri menningu er
venjulega ákveðin við fæðingu og hún er
alger, en getur samt falið í sér möguleik-
ann á þvi að yfirgefa hana og taka þátt
í annarri. Þannig gátu „kibeiarnir" (Jap-
anir sem voru fæddir í Bandaríkjunum,
aldir upp í Japan, en voru búsettir í
Bandaríkjunum í seinni heimsstyrjöld-
inni) áreynslulaust tekið þátt í hinni
amerísku menningu vegna þess að upp-
eldi þeirra gerði ráð fyrir þeim möguleika.
Áherzlan á tímaleysið og óbreytileikann
gerir það að verkum að raunverulegar
breytingar eða tilkoma nýrra upplýsinga
sem stangazt gætu á við kórrétta heims-
myndina eru settar í hefðbundin form,
felldar inn í eina goðsöguna eða hrein-
lega neitað. Og eftir sem áður er ekkert
nýtt undir sólinni.
Um er að ræða sammyndaða menningu,
þegar meðlimir samfélagsins sækja fyrir-
mynd sina til þeirra sem eru á sama
skeiði. Sammyndaða menningin verður til
þegar eðlilegt samband milli kynslóðanna
í hinni afturmynduðu menningu rofnar.
Slíkt getur átt sér ýmsar orsakir, en sú
almenna er að nýjar aðstæður skapast,
þannig að eldri kynslóðin veldur ekki
því forystuhlutverki sem hún hefur haft.
Sem dæmi um slíkt má nefna flutning
fólks til nýs umhverfis. Þá rofnar hin
samfellda reynsla, því að reynsla hinna
fullorðnu er ekki miðuð við hinar nýju
53