Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 12

Þórður Björnsson:
Afbrot og refsing
I.
í hverju fullvalda ríki eru til
hagsmunir sem taldir eru vera
það mikilvægir, að röskun
þeirra er eigi talin varða ein-
staklingana eina, heldur hefst
hið opinbera sjálft handa um
rannsókn málsins og lætur
hinn seka sæta refsingu. Dæmi
slíkra hagsmuna eða réttinda
er friðhelgi lifs og likama svo
og verndun eignar og einkalífs
að vissu marki. Refsiákvæði til
verndar hinum mikilvægustu
hagsmunum eru oft höfð i sér-
stökum lögum. Hér á landi eru
flest slik ákvæði nú i almenn-
um hegningarlögum frá 1940
með nokkrum síðari breyting-
um. í þjóðfélögum nútímans
er ennfremur til fjöldi sér-
refsilaga. Hér á landi má
nefna refsiákvæði áfengislaga,
umferðarlaga, tollalaga o. s.
frv.
Samkvæmt islenzkum lögum
fara dómendur með dómsvald-
ið. Dómstig eru tvö: héraðs-
dómur og hæstiréttur. Það er
almenn regla, að refsing verð-
ur eigi á lögð nema af dómara
i dómi. Rannsókn brota og
meðferð refsimála hvílir á
herðum dómara. Kæra um
refsiverða hegðun er send til
héraðsdómara. Hann rannsak-
ar málið, yfirheyrir sakborn-
inga, grunaða og vitni. Hann
kveður upp úrskurði, t. d. um
gæzluvarðhald, húsleit, og sér
um framkvæmd þeirra. Hann
aflar allra gagna i máli af
sjálfsdáðum. Héraðsdómari
hefur lögregluþjóna sér til að-
stoðar við rannsókn mála, og
i Reykjavík er sérstök deild
sérhæfðra rannsóknarlögreglu-
þjóna.
Það fer að sjálfsögðu eftir
atvikum hvers máls, hver
vinna er við það. Ef vitni
standa mann að verki og hann
játar sök, er rannsókn oftast
auðveld og fljótunnin. Ef hins-
vegar enginn ákveðinn er
grunaður um brot eða maður
neitar sök, getur rannsókn
orðið erfið og umfangsmikil.
Maikmið rannsóknar er að
fá fram sannleikann. Rann-
sóknin á því ekki að vera fólg-
in i því einu að afla allra
gagna, sem styrkt gætu sekt
sökunauts, heldur einnig að
afla allra gagna, sem styrkt
gætu sakleysi hans. Ef söku-
nautur óskar eftir því, að á-
kveðinn maður verði yfir-
heyrður eða að aflað verði
upplýsinga um tiltekin atriði,
ber að verða við því nema ætla
megi að sú rannsókn geti eigi
skipt máli.
Hver sakargögn eru, fer að
sjálfsögðu eftir þvi, hvert sak-
arefnið er, og geta þau verið
hinir margvislegustu munir og
skjöl, svo sem lýsing á vett-
vangi, ljósmyndir, teikningar,
staðarákvörðun skips, endur-
skoðunarskýrsla bókhalds,
rannsóknarskýrsla geðheil-
brigðis, allskonar vottorð, t. d.
um áverka, ástand bifreiðar,
innstæðu í banka, raflögn,
veður o. s. frv.
Almennt eru fjárdráttar- og
viðskiptabrot flóknustu og erf-
iðustu mál, sem til rannsóknar
koma, og taka einnig lengstan
tíma. Eitt slíkt mál, sem var til
meðferðar í Reykjavík fyrir
10—20 árum, tók á sjöunda ár
og hlaut nafnið „Sjöundármál
hið nýja“.
Oft er kvartað undan drætti
dómsmála, og Englendingar
segja réttilega: „Delayed jus-
tice is denied justice". Stund-
um er þó að finna skýringuna
á þeim langa tíma, sem sum
dómsmál taka, í þvi hve marg-
víslegra gagna þarf að afla,
áður en dómur gengur. Hafa
verður i huga, að vanda verður
til rannsóknar máls, því að
mikið er i húfi: svipting frelsis
og fjármuna, svipting réttinda
og leyfa, sekt eða sýkna, rétt
niðurstaða eða röng.
II.
í lýðræðisrikjum eru til viss-
ar grundvallarreglur um rann-
sókn afbrota og sönnun sakar.
Það eru einskonar leikreglur,
sem ríkisvaldið setur um sam-
skipti við sakborna menn. Að-
alefni íslenzkra reglna er sem
hér segir:
1. Yfirheyrslur eiga að vera
heiðarlegar og hlutlausar. Ó-
leyfilegt er að reyna að fá
játningu sökunauts með þving-
unum, hótunum eða ósannind-
um. Engin lagaskylda hvílir á
sakborningi að svara spurning-
um.
2. Hvern þann, sem tekinn er
fastur, skal án undandráttar
leiða fyrir dómara. Sé hann
eigi jafnskjótt látinn laus, skal
dómari, áður en sólarhringur
sé liðinn, leggja rökstuddan úr-
skurð á, hvort hann skuli sett-
ur i varðhald. Gæzluvarðhaldi
má eigi beita ef brot það, sem
um er að tefla, getur ekki að
lögum varðað þyngri refsingu
en sekt eða varðhaldi.
3. Sönnunarbyrði um sekt
sökunauts og atvik, sem telja
má honum til óhags, hvílir á
ákæruvaldinu. Allur vafi um
sönnun sakar á að vera söku-
naut i hag.
4. Manni verður eigi gerð
refsing nema samkvæmt laga-
heimild. Lög mega ekki verka
aftur fyrir sig.
Saksóknari ríkisins fer með
ákæruvaldið. Hann tekur á-
kvörðun um niðurfellingu máls,
frestun ákæru og málshöfðun.
Ef hann höfðar mál, gefur
hann út ákæru, þar sem
ákærði er nafngreindur, lýst er
atferli því, sem honum er sök
á gefin, svo og tilgreind lög og
lagagreinar, sem hann er tal-
inn hafa brotið.
Niðurstaða dóms getur verið
á marga vegu: sýkna, ákvörð-
un refsingar frestað, refsing
skilorðsbundin, refsing óskil-
orðsbundin. Einnig getur í
dómi verið kveðið á um svipt-
ingu atvinnu- eða ökuréttinda,
upptöku varnings eða ólöglegs
hagnaðar eða fébætur þegar
svo ber undir. Ávallt er tekið
fram i dómi, hver greiða skuli
sakarkostnað.
Hér er eigi unnt að rekja til
nokkurrar hlítar ákæruefni og
dómsniðurstöður i reynd. Þó vil
ég nefna fáeinar tölur um
dóma og niðurstöður þeirra i
sakadómi Reykjavíkur árið
1971.
1. Tala ákærðra var 540, þar
af voru 229 ákærðir fyrir brot
gegn almennum hegningarlög-
um, en 311 gegn sérrefsilög-
gjöfinni. Karlar voru 521 og
konur 19.
2. Ákæruefni fyrir brot gegn
almennum hegningarlögum
var í 150 tilvikum fyrir auðg-
unar- eða fjárréttindabrot, í
49 fyrir skjalafals og í 12 til-
vikum fyrir likamsmeiðingar.
Ákæruefni fyrir brot gegn sér-
refsilöggjöfinni var í 282 skipti
fyrir umferðarlagabrot og í 14
skipti fyrir fiskveiðilagabrot.
3. Niðurstaða dóma var i
stuttu máli þessi: óskilorðs-
bundin refsivist 399 menn,
skilorðsbundin refsivist 54, sekt
53, ákvörðun refsingar frestað
eða refsing eigi gerð 25 menn.
Sýknaðir voru 9 menn.
4. Yfir 250 menn voru dæmd-
ir i óskilorðsbundið varðhald
fyrir akstur bifreiðar undir á-
hrifum áfengis eða sviptir öku-
réttindum.
12