Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 14

Jónatan Þórmundsson:
Inntak fangavistar
Oðru máli gegnir um ymsa
sérrefsilöggjöf. Hún er oft
tímabundin og miðuð við til-
tekið ástand í þjóðfélaginu, og
hún breytist gjarna með nýj-
um viðho.'fum og nýjum mönn-
um.
Á seinni árum hefur farið í
vöxt að leggja refsingu við
ýmsum athöfnum manna, sem
áður voru löglegar. Einnig
virðast sumir hafa fengið
aukna trú á refsingum. Ég
held, að þetta séu áhrif frá
hinum stóru þjóðfélögum, þar
sem sjónarmið einstaklingsins
hverfur í mergð milljónanna.
Ég hef enga ofsatrú á refs-
ingum. Refsing beinist að því
að skerða hagsmuni, sem
mönnum eru einkar kærir:
frelsi og fjármuni. Hún er
neyðarúrræði.
En refsing og refsivist er
stundum óhjákvæmileg og hið
eina, sem þjóðfélagið getur
gert til að vernda sig og þegna
sína gegn vissum afbrotum og
afbrotamönnum; að minnsta
kosti þekki ég ekki aðra leið.
Hinsvegar vil ég ala þá von
í brjósti, að unnt verði í fram-
tiðinni að bregðast við afbrot-
um og vinna gegn þeim með
öðrum hætti — en máske er
það veik von aðeins.
Við megum aldrei gleyma
hinu sérstæða íslenzka þjóðfé-
lagi. Fámennið veitir okkur
margvíslega möguleika, sem
hinar fjölmennari þjóðir hafa
ekki. Þá sérstöðu eigum við að
færa okkur í nyt.
Þannig á ekki að gera manni
refsingu fyrir hin smæstu
brot, þegar leiðbeining eða að-
vörun ætti að nægja.
Þegar um smábrotamenn eða
brotamenn í fyrsta skipti er að
ræða, á einnig í auknum mæli
að beita frestun ákæru, frest-
un ákvörðunar refsingar eða
skilorðsbundinni refsingu.
Þegar óhjákvæmilegt er að
beita óskilorðsbundinni refsi-
vist, verða þær stofnanir, sem
eiga að hýsa hina ógæfusömu
menn, að rísa undir hinum
gömlu nöfnum og vera í raun
og sannleika: vinnuhæli og
betruna'hús. Vistin verður að
vera fallin til betrunar. Undir-
búningur þess að fangi geti
hafið nýtt lífshlaup verður að
hefjast löngu áður en vist
hans lýkur og helzt þegar í
upphafi hennar.
Fámennið leggur okkur einn-
ig sérstakar skyldur á herðar.
Við megum aldrei gefa upp
von um björgun manns.
Við íslendingar megum aldrei
glata trúnni á manninn og
manngildið.
Þórður Björnsson.
I. Fangelsissamfélagið
Sá, sem vill kynna sér, í
hverju fangavist er fólgin, á að
ýmsu leyti erfitt um vik. Sá
einn, sem sjálfur hefur reynt
hana, getur til fulls skilið hina
margslungnu félagslegu og sál-
rænu þætti hennar. Gallinn er
bara sá, að fæstir fangar hafa
það innsæi og tjáningarhæfi-
leika, að þeir geti fært reynslu
sína í letur á skiljanlegan og
hlutlægan hátt. Sumar hinna
merkustu rannsókna á fanga-
vistinni og fangelsissamfélag-
inu hafa verið unnar af mönn-
um, sem sjálfir hafa setið inni
um tíma og haft menntun,
skilning og reynslu til að not-
færa sér þessa einstöku að-
stöðu. Ætla mætti, að fang-
elsisstjórar og fangaverðir
væru réttu mennirnir til að
lýsa fangelsislífinu. En einnig
þeir lifa að nokkru leyti utan
þess samfélags, sem þeir vilja
lýsa. Fangelsissamfélagið mót-
ast mjög af tvískiptingunni
milli tveggja minni samfélaga
innan stofnunarinnar, fanga-
samfélags og fangavarðasam-
félags. Tengslin þar á milli
geta verið með ýmsum hætti.
Oftast er nokkurt djúp staðfest
þar á milli. í báðum þessum
samfélögum gætir ýmiss konar
hleypidóma gagnvart hinu.
Hugmyndir fanga um fanga-
verði og öfugt hafa tekið ótrú-
lega litlum breytingum þrátt
fyrir stökkbreytingar á þjóð-
félaginu í kring. Jafnræði er
ekkert milli þessara samfélaga,
þar sem annað á að halda
hinu í skefjum. Fangaverðir
hafa sérstakt viðurlagakerfi til
að viðhalda aganum meðal
fanga (svipting ívilnana, svipt-
ing vinnulauna, einangrun í
refsiklefa). Fangavarða- og
starfsmannasamfélagið er
byggt upp á mismunandi
valdaþrepum, þar sem m. a.
réttur til vitneskju um hagi
vistmanna fer minnkandi eftir
því sem neðar dregur í starfs-
mannastiganum.
II. Refsivist og önnur viSur-
lög í formi frjálsræSissvipt-
ingar
Sá, sem vill kynna sér fang-
elsislífið, verður ekki margs
vísari, þótt hann lesi viðeigandi
lagareglur, því að þær eru fá-
orðar um sjálfa fangavistina.
Er það að nokkru bætt upp
með reglugerðum, sem ættu að
geta gefið nokkra mynd af
daglegu lífi fangans. í fram-
kvæmd er þessum reglugerðum
fylgt mjög frjálslega. í al-
mennum hegningarlögum eru
ák' æði um það, hvaða refsivist
(far.gelsi, varðhald) megi vera
stytzt og hvað lengst. Þar eru
einnig ákvæði um aðrar teg-
undir frjálsræðissviptingar (t.
d. öryggisgæzla, dvöl á hæli til
lækninga við drykkjufýsn).
Þessi viðurlög eru ekki talin til
refsinga að lögum, þótt þau
feli í sér frelsissviptingu. Á
annað er litið sem öryggisúr-
ræði, en hitt sem læknisúrræði.
Hin yfirlýstu markmið þessara
viðurlaga eru þannig nokkuð
frábrugðin markmiðum refsi-
vistar, sem eru fyrst og fremst
þau að o:ka til varnaðar á
fangann og aðra út í frá, en
að nokkru að hafa siðbætandi
áhrif á hann. Hvað sem líður
þessum lagalega og refsipóli-
tíska mismun, mun inntak
þessara viðurlagategunda
naumast geta talizt mjög ólíkt.
Kemur þar hvort tveggja til,
að refsivist er nú afplánuð á
mun mannúðlegri hátt en áður
var og með ýmiss konar sér-
fræðilegri þjónustu, þótt lítil
sé hér á landi (heilsugæzla,
sáigæzla, kennsla, umræðu-
fundir), og að annars konar
frjálsræðissvipting, sem á að
fela í sér viðamikla sérfræði-
lega meðhöndlun, hefur hvergi
nærri uppfyllt þær vonir, sem
menn gerðu sér um árangur
fyrr á árum. Vegna gífurlegs
kostnaðar við slíka þjónustu,
úreltra viðhorfa þjóðfélagsins
gagnvart henni og vanþekking-
ar á orsökum afbrota og við-
brögðum þjóðfélagsins við
þeim, hefur í seinni tið varla
verið gerandi munur á inn-
taki refsivistar og annarrar
f r j álsræðissviptingar.
En það gleymist oft að íhuga,
hvernig mismunandi tegundir
viðurlaga horfa við þolandan-
um, fanganum. Mörg hinna
nýrri viðurlaga, sem byggjast
eiga á sálfræðilegri aðstoð, eru
ýmist ótímabundin eða hálf-
tímabundin úrræði. Vistmanni
er lítt skiljanlegt, hvers hann á
að gjalda að sitja árum sam-
an á hæli fyrir brennivins-
þamb eða nokkra smástuldi, í
14