Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 17

Sveinbjörn S. Bjarnason:
Einangrað samfélag
ráðinn til starfa sérstakur
fangaprestur. Auk venjulegrar
p:estsþjónustu innir hann af
hendi mjög mikilsvert sál-
gæzlustarf i samráði við Fé-
lagasamtökin Vernd. Er það m.
a. fólgið í reglulegum heim-
sóknum og viðtölum við fanga,
ýmiss konar aðstoð við þá, út-
vegun efnis til fræðslu og
dægrastyttingar.
VI. Fangelsið og umheimur-
inn
Fangelsið og hið frjálsa
samfélag utan þess eru tveir
ólíkir heimar. Það er yfirlýst
stefna þjóðfélagsins að vinna
fangana aftur á sitt band, gera
þá að nýtum og löghlýðnum
borgurum. En því aðeins eru
likur fyrir árangri, að nokkuð
verði dregið úr þeim reginmis-
mun, sem milli þessara tveggja
samfélaga rikir. Fangar búa í
gervisamfélagi, sem lítt er hæft
til að laga þá aftur að eðlileg-
um sambýlisháttum. Þeir koma
aftur með niðurbælda þá þætti
persónuleikans, sem þroskast
bezt við samveru fjölskyldu og
vina. Hin víðtæka frelsisskerð-
ing hefur fært þá nokkur þrep
aftur á bak í þroskaferli ein-
staklingsins. Ráðið til að
sporna við slíkri afturför virð-
ist helzt vera það að færa
fangelsið í auknum mæli út í
þjóðfélagið. Skal hér að lokum
minnt á stefnu Ólafs Stefáns-
sonar stiftamtmanns við stjórn
betrunarhússins á Arnarhóli á
síðasta áratug 18. aldar. Mætti
sitthvað af henni læra að
breyttu breytanda. (Lýsing
Björns Þórðarsonar í Refsivist
á íslandi, bls. 83—84). Ólafur
stiftamtmaður vildi sníða
fangavistina sem mest í lík-
ingu við hætti og störf á góð-
um, reglusömum, íslenzkum
heimilum. Bústjórn og hagnýt-
ing vinnuaflsins í hegningar-
húsinu átti að vera mjög á
sama veg. Fangarnir áttu að
stunda þá vinnu, er gæfi bezt-
an arð, karlmennirnir róðra,
bæði að heiman og úr öðrum
veiðistöðvum. Til þess að tím-
anum væri ekki eytt að óþörfu,
voru nýdæmdir sakamenn
stundum sendir beina leið frá
sýslumönnum í skiprúm suður
með sjó, eftir boði stiftamt-
manns. Var ráðning fanganna
með tvennu móti. Annaðhvort
voru þeir ráðnir upp á hlut, en
það var fremur ótitt, eða gegn
fyrirfram ákveðnu vertíðar-
kaupi. Þegar fangar voru
heima, unnu þeir á eyrinni, ef
þess var kostur, eða að moldar-
og grjótvinnu við garðhleðslur
og húsagerð.
Jónatan Þórmundsson.
Þegar ekið er þjóðveginn frá
Selfossi að Eyrarbakka, ber
fljótlega á reisulegum hvítmál-
uðum byggingum, sem minna
einna helzt á mjög myndarleg-
an bóndabæ, með súrheysturn-
um og veglegum útihúsum.
Þegar nær er komið, sést fljót-
lega að hér er ekki um bónda-
bæ að ræða; til þess eru öll
húsakynni of vegleg. Þegar ek-
ið er framhjá sést, að rimlar
eru fyrir öllum gluggum og
dyrum.
Gangirðu Skólavörðustíginn,
fer ekki framhjá þér yfirlætis-
laust hús úr höggnu grjóti,
frekar lágreist innan um skrif-
stofuhallirnar. Þú sérð reynd-
ar aðeins framhlið hússins, þvi
á allar hliðar er það umgirt
háum steinvegg. En hafirðu
tækifæri til að líta yfir vegg-
inn, sérðu að þar eru einnig
rimlar fyrir gluggum.
Rimlarnir undirstrika þá
staðreynd, að innan veggja á
Skólavörðustígnum og á Litla-
Hrauni er að finna samfélag,
sem slitið er úr flestum tengsl-
um við þjóðfélagið. Samfélag
sem er svo einangrað frá um-
hverfi sínu, að það telst varla
til þeirra byggðarlaga, sem það
er staðsett í. Þeir, sem innan
rimlanna búa, njóta t. d. ekki
sömu læknisþjónustu og frjáls-
ir nágrannar þeirra, heldur
verður að leita í næstu héruð
og til Reykjavíkur.
Samfélagið innan rimlanna
lifir sínu eigin lífi, gjörólíku
þvi sem við frjálsir menn eig-
um að venjast. Bak við riml-
ana er heimur út af fyrir sig,
með eigin lögum og reglum,
venjum, siðalögmálum og and-
rúmslofti.
Helztu einkenni hins frjálsa
samfélags er að við sofum á
einum stað, vinnum á öðrum,
iðkum tómstundir á enn öðr-
um stað og lútum mismunandi
stjórn á þessum þrem sviðum
lífsins, þ. e. sviði hvíldar, leikja
og vinnu. Við getum skipulagt
líf okkar sjálf, haft samskipti
við hitt kynið, ráðið hvar og
hvenær við hvílumst, valið
okkur tómstundagaman og
ráðstafað tekjum okkar. Við
getum valið okkur starf eftir
hæfileikum okkar og áhuga.
Við ráðum hverja við umgöng-
umst og hvenær. Við höfum
frelsi til að stjórna lífi okkar
og berum þá ábyrgð, sem því
frelsi fylgir.
Mesti munurinn
í samfélaginu bak við riml-
ana er þessu öðruvísi háttað.
Stærsti munur þess samfélags
og hins frjálsa samfélags er, að
fangelsissamfélagið er ein-
kynja. Einkynja samfélag á við
ýmisleg vandamál og árekstra
að stríða, sem ekki eru áber-
andi í tvíkynja samfélaginu.
Umgengni verður harðneskju-
legri og tillitssemi minni.
í fangelsi eru hin þrjú svið
lífsins, þ. e. hvíld, leikur og
vinna, ekki lengur aðskilin, því
allt fer fram undir sama þaki,
með sömu mönnum og undir
sömu stjórn. Fangi getur ekki
valið sér félaga nema að mjög
takmörkuðu leyti; hann er
dæmdur til að lifa í samfélagi
við ákveðinn hóp manna, hvort
sem honum líkar betur eða
verr, og hefur fá tækifæri til
að vera einn í ró og næði.
Hann er settur í hóp annarra,
hlýtur sömu meðferð og þeir,
og sömu kröfur eru gerðar til
hans og þeirra án tillits til
áhuga hans eða hæfileika.
Hver dagur er skipulagður
fyrir fangann. Svefn, vinna,
máltíðir og tómstundir fylgja
ákveðinni stundatöflu, sem
fanginn getur engin áhrif haft
á. Athafnafrelsi hans er mjög
skert. Útivist fer eftir stunda-
skrá og undir eftirliti, tóm-
stundir, vinna og máltíðir allt-
af undir eftirliti. Á næturnar
er svo fanginn lokaður inni í
klefa sínum og kemst ekki út
nema vörður opni fyrir honum.
Á ákveðnum tíma á hann að
fara að sofa og þá eru öll ljós
slökkt.
Tjáningarfrelsi fangans er
mjög skert, bréf til hans og frá
ritskoðuð, og í blöð má hann
ekki skrifa nema með leyfi yf-
irstjórnar fangelsisins. Allar
óskir hans og kröfur verða að
fara í gegnum stjórn fangels-
isins.
Jafnvel þó fanginn hafi
möguleika til að koma kvört-
unum sínum á framfæri, er
ekki þar með sagt að þeim sé
sinnt, þó réttmætar séu, því
mjög algengt er að ráðamenn
taki alls ekki mark á málflutn-
ingi fanga.
Það má þvi likja fanganum
við barn, því hann á allt undir
öðrum komið. Allar ákvarðanir
eru teknar fyrir hann. Öllum
athöfnum hans er stjórnað,
fylgzt með þeim og þær skipu-
lagðar af öðrum. Honum er
sagt, hvað hann eigi að gera
og hvað hann eigi ekki að gera,
hvert hann eigi að fara og
hvert hann eigi ekki að fara.
Fanginn ber ekki lengur neina
ábyrgð, hvorki á sjálfum sér né
öðrum. Hann er verndaður
gegn álagi því, sem fylgir því
að vera frjáls og þurfa að
stjórna lífi sínu og bera ábyrgð
á því.
Afturhvarf til bernsku
Hvaða áhrif hefur þetta á
fangann? Algengustu viðbrögð-
in eru afturhvarf til bernsk-
unnar. Ýmisleg barnaleg við-
brögð koma í ljós. Geðsveiflur
verða tíðar og oft öfgakenndar.
Gleðin og þakklætið mikið,
vonbrigðin og reiðin sömuleið-
is. Fanginn verður gjarna
rellinn og kvabbgjarn og reyn-
ir á ýmsan hátt að draga að
sér athyglina. Smáatriðin fara
að skipta mjög miklu máli og
geta orðið að stórmáli, sem
skapar mikla óánægju, ef yfir-
stjórnin vanrækir að leysa
vandamálið. Fanginn hefur
tíma til að íhuga, hvað sagt
var og hvað ekki var sagt, og
les svo ýmislegt úr því.
Fanganum finnst oft að
hann hafi verið órétti beittur
utan fangelsis sem innan. Hon-
um finnst að þjóðfélagið hafi
snúizt gegn sér og eigi sök á
óförum sínum. Stundum hefur
hann rétt fyrir sér, og stundum
er um misskilning eða sjálfs-
réttlætingu að ræða. Því er
mikilvægt að fanganum séu
gefnar greinargóðar ástæður
fyrir þeim ákvörðunum, sem
teknar eru í sambandi við
hann. Með ofurlitlum tíma og
fyrirhöfn er oft hægt að koma
í veg fyrir óánægju og eyða
misskilningi. Það eru alvarleg
mistök, ef fangi fer beiskur út
i lífið á ný vegna ágreinings,
sem hefði verið hægt að jafna.
Fari fanginn beiskur út í lífið,
er meiri hætta á að hann komi
fljótt inn aftur.
Eins og rakið hefur verið eru
algengustu viðbrögð fangans
afturhvarf til bernskunnar, þó
viðbrögðin á annan hátt séu
mjög einstaklingsbundin.
Sumir einangra sig alveg frá
umhverfi sínu, fást ekki til
vinnu né til nokkurra félags-
legra samskipta. Þeir vilja
helzt einangra sig inni á klefa
sínum og móka þar. Þessi ein-
angrun getur gengið svo langt,
að um sjúklegt háttarlag sé
að ræða.
Aðrir eru i stöðugri uppreisn
gegn stofnuninni og starfsliði
hennar, gera allt sem þeir geta
til að sýna sjálfstæði sitt,
17