Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 18

ÚtivistargarSurinn við Hegningarhúsið í Reykjavik er lítið notaður núorðið.
hafna öllu samstarfi við starfs-
liðið og ögra því stöðugt.
Þá eru þeir, sem reyna að
gera sér dvölina sem þægileg-
asta. í því skyni bera þeir
saman hið frjálsa líf og fanga-
lifið og draga fram alla kosti
fangalífsins og ókosti hins
frjálsa lífs. Þannig tekst þeim
að draga úr spennunni milli
þessara tveggja heima og koma
sem næst ósnortnir úr fanga-
vistinni.
Að lokum eru þeir, sem reyna
að aðlagast stofnuninni sem
bezt, gera allt sem þeir geta
til að verða taldir fyrirmyndar-
fangar.
Hér hef ég talið upp fjögur
algeng viðbrögð við fangavist-
inni, þó sjaldgæft sé að finna
fyrir þá, sem augljóst er að
falli í þessa flokka, því blönd-
uð viðbrögð eru algengust.
Framkoma fanga í hópi sam-
fanga sinna getur t. d. verið
mjög uppreisnargjörn, en í
samskiptum við fangaverði til
fyrirmyndar, án þess að um
vísvitandi blekkingu sé að
ræða. Fanginn myndar sér lífs-
hætti, sem stuðla að því að
gera dvölina sem þægilegasta,
Gó3 fangelsi ekki til hér
Það er mjög ofarlega á baugi
i dag, að fangelsi eigi að hafa
bætandi áhrif á fanga og gera
þá að nýtari þjóðfélagsþegnum.
En því verður ekki neitað, að
þegar við lítum á hlutverk
fangelsanna í dag og hvernig
þau eru rekin, þá eru þau fyrst
og fremst staður þar sem unnt
er að hafa fangann í öruggri
gæzlu. Þó öryggið sé ekki meira
en svo, að það er frekar vilja-
leysi fanga heldur en öryggis-
aðgerðir sem koma í veg fyrir
strok. En samt er það svo, að
þegar upp kemur togstreita
milli öryggis og endurbóta,
verður öryggið ofaná. Fangels-
ið er einangrað samfélag, sem
í eðli sínu er illa til þess fallið
að þjálfa menn í að verða nýt-
ari þjóðfélagsþegnar. Hvernig
er unnt að þroska þjóðfélags-
lega ábyrgð og samkennd í
samfélagi, sem sviptir fangann
allri ábyrgð? Hvernig er hægt
að efla sjálfsstjórn fangans,
þegar öllum gerðum hans er
stjórnað af ytri öflum og af
ótta við refsingu?
Meðan fangelsissamfélagið er
eins og hér hefur verið lýst að
framan, er ekki hægt að tala
um góð fangelsi, heldur aðeins
misjafnlega slæm. Það kemur
bezt í ljós þegar losun nálgast
og eftir að fanginn hefur verið
látinn laus.
Óttinn við umhverfið
Þegar losun nálgast, verður
fanginn órólegur, taugaspenn-
an eykst, óttinn við hið frjálsa
lif fer að koma í ljós. Óttinn
við að þurfa að fara að taka
ákvarðanir fyrir sjálfan sig og
fjölskyldu sína. Þegar út er
komið, þarf fanginn að takast
á við ýmsa erfiðleika, sem hon-
um finnast óyfirstíganlegir.
Eftir langa dvöl í einkynja
samfélagi, getur verið mjög
erfitt fyrir fjölskylduföðurinn
að taka upp eðlilegt fjölskyldu-
líf. Hann þarf að taka tillit til
konu og barna og semja sig að
þeirra lífsháttum. í atvinnu-
og húsnæðisleit er honum oft-
ast tekið með mikilli tor-
tryggni, ef hann gefur upp
hvar hann hafi verið. Þegi
hann um fortíð sína, líður ekki
á löngu áður en sögusagnir
komast á kreik, og hann missir
vinnuna.
Fyrst eftir losun verður sjálf
fangans óeðlilega ríkjandl, og
honum finnst að allir horfi á
sig. Dæmi þekki ég um fyrrver-
andi fanga, sem hafa lokað sig
inni dögum saman og byrgt
alla glugga af ótta við um-
hverfi sitt. Öryggi fangavistar-
innar var ekki lengur fyrir
hendi. Nú þurfti hann að
standa á eigin fótum, taka á-
kvarðanir. í staðinn fyrir að
byggja upp hafði fangelsið
brotið niður.
Fangaverðir
Hér að framan hefur verið
fjallað um samfélagið innan
rimlanna, og eina stétt manna
sem þar lifa, fangana. Fang-
arnir eru ekki eina stéttin inn-
an rimlanna; þar starfar önn-
ur stétt, fangaverðirnir. Kjör
þeirra eru gjörólík kjörum
fanganna. Fangaverðir koma í
fangelsið á sína vakt og geta
síðan farið heim. Fangelsið er
því einungis þeirra starfsvett-
vangur. Þrátt fyrir það lifa
þeir og hrærast í fangelsissam-
félaginu þann tíma, sem þeir
eru á vakt. Fangaverðir eru
einu frjálsu mennirnir, sem
fangar hafa dagleg samskipti
við. Þeir eru mennirnir með
lyklana, sem raunverulega loka
fangann inni og gæta hans.
Þeir eru því eini aðilinn, sem
fanginn getur látið óánægju
sina bitna á. Starf þeirra er þvi
mjög vandasamt og mikilvægt,
að þeir séu vel undir það búnir.
Því miður er það svo, að
fangaverðir vita oft ekki meira
en fangar, hvers vegna hitt eða
annað er gert. En það er mjög
mikilvægt að fangaverðir fái
að fylgjast með því sem gert er
og að þeim sé gerð grein fyrir
ýmsum ákvörðunum, sem
teknar eru, einkum hvað snert-
ir verksvið þeirra beint.
Milli fanga og fangavarða
ríkir oft spenna, ósjaldan
vegna misskilnings beggja að-
ila. Föngum finnst þeir beittir
óréttlæti af fangavörðum, og
sumir fangaverðir álita að
föngum sé alls ekki treystandi
á nokkurn hátt; þeir bregðist
ávallt öllu trausti.
Fangaverðir bregðast mio-
jafnlega við starfi sínu, eins og
fangar bregðast misjafnlega
við fangavistinni.
Sumir fangaverðir velja
þann kostinn að draga sig al-
veg inn í skel sína, einangra
sig frá umhverfi sinu, og sam-
skipti þeirra við fanga eru í
lágmarki.
Aðrir eru í stöðugri andstöðu
við fangana og telja þeim flest
til foráttu.
Að lokum eru þeir, sem lita
á starf sitt sem annað og meira
en lykla- og agaverði, heldur
telja sér skylt að reyna eftir
getu að aðstoða og leiðbeina
föngum og leggja oft mikið á
sig í því sambandi.
Þess ber og að geta, að eins
og viðbrögð fanga eru oft
blönduð, þá eru viðbrögð
fangavarða einnig oft blönduð.
Vegna hinna nánu samskipta
fanga og fangavarða eiga þeir
mikilla sameiginlegra hags-
muna að gæta, miklu meiri
heldur en þeir gera sér oft
ljóst. Handahófskenndar á-
kvarðanir yfirvalda vilja oft
bitna jafnt á föngum sem
fangavörðum.
Þegar rætt er um úrbætur í
fangelsismálum gleymast oft
þessar tvær stéttir fangels-
anna, og sjaldan eða aldrei til
þeirra leitað.
Til þess að fangelsið geti
haft bætandi áhrif á þá, sem
þangað eru sendir, er nauð-
synlegt að rjúfa þá einangrun,
sem samfélagið bak við riml-
ana býr við, og sýna þegnum
þess meira traust. Til þess að
það sé unnt er nauðsynlegt að
hlusta meira á þá sem þar lifa
og starfa.
Sveinbjörn S. Bjarnason.
18