Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 46

SAMVINNA
Þorsteinn Þorsteinsson:
Glaðningur handa bændum eða
Fyrirlestur í söluhagfræði fyrir byrjendur
1. INNGANGUR
Ég gat ekki orða bundizt, er ég las
grein Þrastar Ólafssonar um stöðu land-
búnaðarins i þjóðarbúinu (Samvinnan
nr. 2 1972). Þröstur bendir þar réttilega
á helztu orsakir vandamála landbúnað-
arins, hverra afleiðingar eru léleg afkoma
bændastéttarinnar, offramleiðsla, ofbeit,
óánægja neytenda og önnur þau vanda-
mál, sem lesanda munu vera kunnug.
Lausnir hans á þessum vandamálum
lika mér þó ekki allskostar. Þröstur er of
þjóðhagfræðilegur í hugleiðingum sinum
og yfirsést þar með ýmislegt, sem í ljós
kemur við nánari athugun. Vil ég hér
draga upp skissu af annarri lausn, sem
að mínu áliti er „betri“.
Til þess að lesandi þurfi ekki að hafa
grein Þrastar við höndina, mun ég endur-
taka einstök atriði úr henni, þau sem
nauðsynleg eru til skilnings á gagnrökum.
2. MARKAÐSAÐSTAÐA Á SÖLUHLIÐ
2. 1. Hinn fullkomni markaður
er týndur
Ég er sammála Þresti um, að aðal-
vandamálið er markaðsaðstaðan. Hann
segir: „Á einokunarmarkaði getur fram-
bjóðandi bæði ákveðið verð og magn, en
á fullkomnum markaði getur frambjóð-
andi eingöngu ákveðið það magn, sem
hann er reiðubúinn að selja gegn
ákveðnu verði, sem hann getur engin
áhrif haft á. Einstakur bóndi getur að-
eins ákveðið, hve mikið magn hann selur.
Verðið er óbreytt, hvernig sem hann ann-
ars hagar sér“.
Við skulum rannsaka nokkru nánar
hinn fullkomna markað. Hann felst i þvi,
að frambjóðendur eru margir og smáir
og varan er eins hjá öllum frambjóðend-
um. Hinn einstaki getur ekki haldið
hærra verði en markaðurinn fyrirskipar.
Þá vill enginn kaupa af honum (af því
að varan hjá hinum er alveg eins og
hans). Og engin ástæða er til að taka
lægra verð, þar sem hinn einstaki getur
selt alla sina framleiðslu á gefnu verði
(af því að hann er svo lítill í samanburði
við heildarframboð). Það getur því ekki
verið rétt að „Hvorki núverandi verðlags-
kerfi né samvinnufyrirtæki bænda breyta
verulega því einokunararðráni, sem
markaðsaðstaðan orsakar". Samvinnu-
fyrirtækin, bæði í framleiðslu og sölu,
hafa einmitt breytt markaðsaðstöðunni
verulega. Hugsaðu þér, ef Jón bóndi að
norðan seldi kjöt sitt beint til kjötbúðar
i Reykjavík i samkeppni við Björn bónda
að austan, Kjötbúðin spilar þeim hvorum
á móti öðrum (sérstaklega ef framboðið
er of mikið) og „einokunararðránið, sem
markaðsaðstaðan orsakar", yrði gifurlegt.
Samvinnufyrirtækin hafa breytt mark-
aðnum úr fullkomnum markaði i fá-
keppni (oligopol) eða einkasölu (Þröstur
kallar það einokun). Ég vil biðja lesanda
minn að taka orðið einkasölu í hlutlausri
merkingu um markað með einum fram-
bjóðanda og ekki með því neikvæða gild-
ismati, sem oft er tengt þessu orði. Hvort
þessi einkasöluaðstaða er notuð, er svo
aftur annað mál. Við verðum að telja,
að svo sé að nokkru leyti í þessu tilfelli,
og þetta er orsök kvartana neytenda.
Ég held þó, að neytandinn sætti sig
nokkurn veginn við innanlandsverðið, og
kvartanir koma að mestu frá neytendum
í hlutverki skattgreiðenda vegna útflutn-
ingsuppbóta hins opinbera. Við skulum
nú snúa okkur að útflutningnum.
2. 2. Útflutningur
Þótt tekizt hafi markaðsbreyting með
sameiningu framboðs innanlands, er
annað uppá teningnum, þegar skyggnzt
er útfyrir landssteinana. Hér standa
frambjóðendur margra landa hver gagn-
vart öðrum, og markaðurinn byrjar aftur
að likjast hinum fullkomna, þó ekki sé
hægt að segja að hann sé fullkominn
vegna stærðar frambjóðenda.
Hvað eigum við nú að gera? Við reyn-
um sömu leið og áður — að breyta
markaðnum okkur í vil. Á Þrastarmáli
mundi það heita að í stað þess að láta
einokunararðræna okkur, skulum við
einokunararðræna aðra.1)
Eins og áður var frá greint, verða vörur
hinna ýmsu frambjóðenda að vera eins,
svo að hægt sé að tala um fullkominn
markað. Annars er ekki öruggt, að eftir-
spurnin hjá einstökum frambjóðanda
hverfi, þó að hann hækki verðið. Ef
frambjóðandi hefur vöru, sem er sér-
stæð að einhverju leyti, tilheyrir hann
ekki lengur hinum fullkomna markaði,
heldur nálgast hann einkasöluna. Þess
ber að geta, að það er hinn erlendi neyt-
andi einn sem ákveður hvort varan er
sérstæð. Höfum við vörur, sem eru sér-
stæðar í augum erlendra neytenda? Nei,
það höfum við ekki. Aftur á móti höfum
við vöru, sem getur orðið sérstæð í aug-
um erlendra neytenda — íslenzka lamba-
kjötið. Hér liggur mergurinn málsins: ís-
lenzka lambakjötið.
íslenzki fjárstofninn er í einangrun
sinni orðinn sérstakur, og sérstakt lofts-
lag, fæða o. s. frv. gera kjötið einstakt
að bragðgæðum. Það hefur ekki ullar-
bragð það, sem einkennir marga aðra
fjárstofna og gerir kjötið óvinsælt meðal
neytenda. Við verðum þó að viðurkenna
að fleiri stofnar hafa sömu gæði: Nýja-
Sjáland, Grænland og Færeyjar hafa
fjárstofna í svipuðum gæðaflokki hvað
bragð snertir. Færeyingar framleiða þó
ekki nægilegt magn til innanlandsneyzlu,
og hið grænlenzka framboð er takmark-
að. Gæti því orðið um að ræða tvikeppni
(duopol) á ýmsum erlendum mörkuðum,
milli samtaka íslenzkra bænda annars-
vegar (SÍS) og samtaka nýsjálenzkra
bænda hinsvegar (New Zealand Meat
Producers Board). Nema þá að okkur tak-
ist að skilja okkur frá þessum frambjóð-
anda einnig, þ. e. a. s. í augum neytenda.
Við þekkjum þennan gæðamun, en hinn
erlendi neytandi þekkir hann ekki. Við
verðum því að „upplýsa fólkið“. Á hinum
fullkomna markaði ræður verðið eitt
hinu eftirspurða magni: gæðin eru hin
sömu, og ekki þarf að auglýsa þar sem
hinn litli frambjóðandi getur selt allt
sitt án þess. Á hinum ófullkomna mark-
aði, sem við nú færum okkur yfir á, geta
auglýsingar borgað sig. Með hjálp aug-
lýsinga vekjum við meðal annars athygli
á þeim gæðamuni, sem í raun er til stað-
ar. Þessi gæðavara er að sjálfsögðu seld
hæsta verði og mun vera álitin mikill
munaður meðal neytenda.
Við sjáum hér greinilega, að framboð
og eftirspurn á hinum fullkomna mark-
aði verða jafnstór með breytingu verðs,
og hinsvegar, að eftirspurn á hinum ó-
fullkomnu mörkuðum (fákeppni, tví-
keppni og e. t. v. einkasala) er jöfnuð
við framboð með hjálp upplýsinga, þ. á
m. auglýsinga.
Hver er niðurstaðan? Við höfum — þó
með nokkuð annarri aðferð en innan-
lands — breytt fullkomnum markaði í
ófullkominn markað, og þar með ráðum
við verðinu að nokkru leyti. Það er trúa
mín — eftir nána rannsókn á markaðs-
möguleikum íslenzks lambakjöts í Dan-
mörku — að hægt sé að selja íslenzkt
lambakjöt á mörkuðum velferðarríkja
Evrópu og Ameríku fyrir verð það, sem
fastlagt er í verðlagsgrundvelli, og ef til
vill hærra og i meira magni en nú er gert.
2. 2.1. Böggull fylgir skammrifi
Vandamál landbúnaðarins almennt
hafa skapað sérstaka viðskiptahætti í ut-
anríkisverzlun með landbúnaðarvörur.
Innflutningshöft eru algeng til verndar
landbúnaði einstakra landa. Vandamálið
er hið sama, að neyzlan á landbúnaðar-
vörum eykst lítið með hækkandi tekjum,
en framleiðni og framleiðsla vex óðfluga.
Þetta getur óneitanlega orðið útflutningi
lambakjöts til trafala. Þó hafa náðst all-
góðir samningar við önnur Norðurlönd
við inngöngu íslands í EFTA. Þetta mun
þó breytast nokkuð við inngöngu nokk-
urra EFTA-landa i Efnahagsbandalag
Evrópu (EBE). Hver aðstaðan verður eft-
ir útvikkun EBE, er erfitt að segja til
um nú, þar sem ísland á einnig í samn-
ingaviðræðum við EBE. Það er þó hægt
að slá því föstu nú, að neyzla þessara
landa á lambakjöti í heild mun fara
langt fram úr framleiðslu sömu landa.
46