Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 15

Þorgeir Þorgeirsson:
Hugleiðing um útgáfur
Til bókmenntastarfsemi þarf tvenns
konar gáfur — sálargáfur og útgáfur.
Eins og allir vita hafa íslendingar
kynstrin öll af þeim fyrrnefndu og dáld-
ið af þeim síðarnefndu.
Sálargáfurnar spinna hráefnið, sjálft
bókmenntaléreftið.
Veröldin sem við lifum í er sigurverk
sem gengur eftir lögmálum framboðs,
eftirspurnar og frjálsrar samkeppni. Sál-
argáfur eru verslunarvara og verða því
annað hvort miklar og billegar eða litlar
og dýrmætar. Þannig helst allt i röð og
reglu.
Eins og fyrr segir eru sálargáfur ís-
lendinga miklar. Af því leiðir geysilegt
verðfall þeirra á okkar dögum.
☆
Útgáfurnar eru ekki vara heldur vöru-
kaupandi, iðnrekandi og vöruseljandi.
Staða þeirra í framleiðslukerfi bók-
menntanna er svipuð og staða slátur-
húsanna í landbúnaðarkerfinu.
Munurinn á þessum tveim framleiðslu-
kerfum er þó sá helstur að niðurgreiðsl-
urnar eru mun réttlátari í framleiðslu-
kerfi landbúnaðarins.
Allir framleiðendur landbúnaðarvöru
fá sömu ríkisstyrki, sömu niðurgreiðslur,
en úthlutunarnefnd listamannalauna
(les: verðlagsnefnd bókmenntanna) vel-
ur fáeina úrvals blekbændur til að sitja
að niðurgreiðslunum (svokölluðum lista-
mannalaunum) ásamt flokksbræðrum,
vinum og ættingjum nefndarmannanna.
Það er því rétt sem formaður úthlutun-
arnefndarinnar oft er að segja: bók-
menntirnar gætu margt af búskapnum
lært.
☆
Annað atriði sem vantar í framleiðslu-
kerfi bókmenntanna eru nýbýlastyrkirn-
ir. Einhvers lags aðstoð við þá sem eru
að hefja sinn búskap í Braga túni.
Þannig voru starfsstyrkirnir hugsaðir
i fyrstu en hafa í raun farið nokkuð
mikið til gróinna blekbænda.
Máske það sé þannig í landbúnaðar-
kerfinu lika.
Seinasta afrek hins litterera Alþingis
vors bendir raunar til þess að víðtækara
niðurgreiðslukerfi sé i aðsigi. Eða var
ekki samþykkt á seinasta þingi að félags-
bundnir rithöfundar ættu að skipta með
sér andvirði söluskattsins af bóksölunni
í landinu?
Þó þessi samþykkt kæmi nú til fram-
kvæmda á dögum þeirra sem hana gerðu
þá er enn óleystur vandi þeirra sem eru
að byrja. Þeir eru eftir sem áður hjálp-
arlaust ofurseldir sláturhúsum bók-
menntakerfisins: útgáfunum.
☆
Hvað skyldi nú blasa við ungum manni
sem tekur þá ákvörðun að gerast hrá-
efnisframleiðandi fyrir útgáfurnar —
öðru nafni rithöfundur?
Þetta er hráslagaleg ákvörðun eins og
sjá má af því að henni eru gefin sæt og
lygileg nöfn eins og „að hlýða köllun
skáldskaparins", „leggja út á rithöfunda-
brautina“, „helga sig bókmenntunum."
Aldrei heyrist talað um „að hlýða köll-
un fiskveiðanna“, „leggja út á heildsala-
brautina“ ellegar „helga sig járnsmíð-
inni“.
Hagfræðin er undirstaða tungumálsins.
Því minna sem þú berð úr býtum þeim
mun skrautlegri orðtæki eru höfð um
atvinnu þína.
Þetta að gerast rithöfundur er í sjálfu
sér afar hrokafull ákvörðun og flestir
þurfa á öllu sínu sjálfstrausti að halda
til að taka hana og þyrftu eins þó þeim
væri ögn hjálpað til þess.
Það er þó öðru nær.
Byrjandinn hrekst með fyrstaárs frá-
lagið sitt milli útgefendanna. Sjaldnast er
það skoðað. Sjálfstraust hans verður að
endast í langa göngu frá útgefanda til
útgefanda og margoft til sumra þeirra
án þess hann fái svo mikið sem einn
hundraðshluta af söluskattinum sem
skókaupmennirnir greiða.
í félagsskap svokallaðra rithöfunda
kemst hann eftir útgáfu tveggja bóka.
Þá fyrst er von um aðild að niðurgreiðslu-
kerfi sálarafurðanna: listamannalaunum.
Þó því aðeins að hann hafi fyrst smjaðr-
að víða og lengi og lagað framleiðslu
sína að smekk fjölmargra gamalmenna,
sem vaninn hefur límt við allar lykil-
stöður í kerfinu, sem þó ekkert kerfi er.
☆
Rithöfundur sem gengið hefur með
framleiðslu sína á milli útgefenda hér
á fáránlegra hluta að minnast.
Ég minnist þess sjálfur að hafa lagt
handrit að fjórum bókum á skrifborðið
hjá útgefanda. Þetta var geysivíðáttu-
mikið harðviðarborð — á að geta and-
virði svosem þrefalds innbúsins á mínu
heimili. Það fór ekki mikið fyrir nokkurra
ára vinnu minni á svona dýru og stóru
borði.
Eigandi borðsins brosti mæðulega og
sagðist þrá það eitt að lesa handritin.
Enga ósk átti hann heitari en að gefa
þau út án minnstu tafar. Hann hafði bara
ekki ráð á þvi og vildi ekki bæta því ofan
á margháttaðar persónulegar raunir sin-
ar að lesa þetta yfir.
Maðurinn var nánast óhuggandi.
Ég tók handritin af borðinu dýra, stakk
þeim í handarkrikann og gekk út í gegn-
um harðviðarbúðina hans nýju, opnaði
koparslegna hurðina og forðaði mér sem
hraðast burt úr risafjárfestingu þessa
fátæklings.
Þarna var eitthvað á ferðinni sem út-
gáfurnar voru búnar að reikna út án
þess að spyrja sálargáfurnar ráða.
Þetta er meinið viðar er þarna.
Útgáfurnar eru ekki staðir handa ung-
um og gáfuðum mönnum.
Útgáfurnar eru ekki staðir fyrir sálar-
gáfurnar.
Og ég sem hafði haldið að sálargáfan
væri beinlínis forsenda útgáfunnar.
Þá var ég ekki orðinn nógu gáfaður til
að skilja alla helvítis maskínuna.
Ég hélt að þetta væri spilling einka-
framtaksins og fór til opinberu útgáfunn-
ar og spurði eftir forstjóranum sem var
ekki við.
Var hann kannski oní þingi — spurði
ég — því þar tekur hann hin launin sín.
Nei — hann var vestur í Amríku —
visast á þriðju launum sínum og allt
starfsfólkið í þriggja mánaða kaffihléi
að því manni skildist.
Svo kom hann úr Amríkunni og sann-
færði mig undir eins og hann hafði tíma
frá þingstörfum um það að opinbera
útgáfan er heldur ekki staður fyrir sál-
argáfur. Þar er bara hæli fyrir letingja og
druslur.
Þar leysast engin vandamál.
Nú má lesandinn ekki fara að halda að
ég sé persónulega beiskur og sár út í
útgefendur sem ekki hafi sinnt mínum
málum.
Þvert á móti.
Ég skulda þessum mönnum afar margt.
Mín er öll þakkarskuldin og mitt er allt
vanþakklætið í okkar samskiptum.
Einum þeirra skulda ég svo margar
nístandi kvikindislegar kjaftasögur um
náungann að ég yrði ekki borgunarmað-
ur fyrir helmingi þeirra þó ég stundaði
persónufræði til 150 ára aldurs.
Öðrum skulda ég frábæra útlistun á
því að það kosti 150 til 200 þúsund krónur
að gefa út miðlungs stóra ljóðabók í
sómasamlegu jólagjafaformi og standard
eintakafjölda.
Þeim þriðja skulda ég þökk fyrir útlist-
un á því hvert tap hans yrði ef hann gæfi
út annað viðameira handrit frá mér og
tilboð um að taka á sig tapið.
Sú þakkarskuld hefði orðið mér ofviða.
Þeim fjórða og einkennilegasta skulda
ég allan minn skilning á allri helvítis
maskínunni. Hann greiddi mér ritlaun
fyrir ritgerðasafn en hafði ekki efni á
því að láta prenta það.
Nei.
Þessir menn eru í fullkomnu samræmi
við tímana og vanda sínum vaxnir. Þeir
hafa reiknað dæmin sín rétt.
Starfsemi þeirra er vanalegur kapítal-
ismi. Hráefniskaup, úrvinnsla vörunnar
og sala hennar fullunninnar ásamt með-
fylgjandi peningaveltu gerir þeim kleift
að ráða sér starfsfólk. Arðránsprósentan
af þessu starfsfólki er vitaskuld aðalatrið-
ið. Hún er rétt reiknuð og henni er breytt
í fjárfestingu eða annað arðbært pen-
ingakerfisform.
Sama máli gegnir um bóksöluna.
15