Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 28

Þetta fyrirkomulag haföi þann kost lang-
helztan, að hægt var að prenta hinar
föstu félagsbækur í stórum upplögum og
selja félagsmönnum við vægu verði.
Gallinn var hins vegar sá, að valfrelsi
félagsmanna var ekkert, þeir urðu að
taka við því, sem að þeim var rétt, eða
hætta áskriftinni að öðrum kosti. Nú
hefur þessu fyrir nokkru verið breytt á
þann veg, að tímaritin Almanak og And-
vari eru send félagsmönnum gegn lágu
gjaldi, en að öðru leyti er þeim frjálst að
velja hvaða útgáfubækur forlagsins sem
vera skal, gamlar og nýjar, og njóta þó
félagsverðs, einungis er þeir verzla fyrir
ákveðna lágmarksupphæð ár hvert. Þetta
er stórum frjálslyndara fyrirkomulag en
hið eldra og hefur gefið góða raun. Ætti
sennilega að stíga skrefið til fulls, gefa
félagsmönnum einnig valkosti um hin
gömlu og grónu ársrit útgáfunnar.
Ljóst er, að svo lengi sem Menningar-
sjóður heldur einhvers konar áskriftar-
fyrirkomulagi á útgáfustarfsemi sinni,
hlýtur það að setja nokkurn svip á bóka-
valið. Þar með er ekki sagt að útgáfan
eigi að þjóna lélegum bókmenntasmekk
jafnt sem góðum, heldur einungis bent
á þá staðreynd, að eigi að reynast kleift
að halda sambandi við allstóran áskrif-
endahóp, er óhjákvæmilegt að bjóða
félagsmönnum nokkra fjölbreytni um
bókakost. Bókavalið er i sumum tilvik-
um annað en verða myndi, þyrfti lítt eða
ekki að taka tillit til fjölmennis áskrif-
endahóps með ólik áhugamál og mis-
munandi bókmenntaviðhorf.
4.
En er ekki félagsmanna- eða áskriftar-
fyrirkomulagið úrelt? Eru kostir þess
slikir, að þeir vegi þyngra á metaskálun-
um en gallarnir?
Þessum spurningum hafa stjórnendur
Menningarsjóðs spurt sjálfa sig alloft nú
hin síðari ár, en allt til þessa komizt að
þeirri niðurstöðu, að ekki væri tímabært
að leggja áskriftarfyrirkomulagið niður.
Það er að vísu auðsætt, að væri félags-
mannakerfið gefið upp á bátinn, mætti
haga bókavali á annan veg um sumt og
hafa fastari og strangari stefnu um bóka-
val. En slikar fyrirætlanir eða hugmynd-
ir stranda á því, að fjárhagsgrundvöll-
inn skortir. Meginkostur félagsmanna-
kerfisins er sá, að áskrifendur eru fjár-
hag útgáfunnar ómetanleg trygging. Það
eru fyrst og fremst þeir, ásamt umboðs-
mannakerfinu, sem hafa gert útgáfunni
kleift að vinna nokkur þau verk á sviði
bókagerðar, sem ella hefðu ekki verið
unnin, nema þá með stórauknum útgáfu-
styrk frá hinu opinbera. Meðan svo er
háttað, að útgáfustyrkurinn er ekki
hærri en svo, að fjögurra ára fjárveiting
hrekkur naumlega til að standa undir
einu myndarlegu verki, er hætt við að
róðurinn sæktist illa ef lítið væri annað
við að styðjast. Þá er það og útgáfunni
ómetanlegt, þegar hún kemur á markað
með rit eins og orðabók eða alfræðibók,
að geta þá auk bóksala snúið sér til 120
umboðsmanna, er hafa samband við fé-
lagsmenn um land allt, og hagnýtt þetta
kerfi til útbreiðslu ritanna. Sama máli
gegnir um margar aðrar þarfar bækur,
sem eiga skilið að komast í margar hend-
ur. Þetta kerfi auðveldar sölu og útbreiðslu
góðra bóka, greiðir þeim leið inn á ís-
lenzk heimili, þangað sem þær eiga er-
indi.
Ég held að það sé naumast tilviljun, að
bókafélög þau, sem hér hafa starfað af
mestum þrótti undanfarin ár og ára-
tugi (Mál og menning, Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs, Almenna bókafélagið), eiga
nokkuð drjúgan þátt í þvi sem vel hefur
verið gert og af stórhug á sviði íslenzkrar
bókaútgáfu. Áskrifendurnir eru forlögum
þessum trygging fyrir viðskiptum að vissu
marki, og því geta þau haft upplög nokk-
uð stór á íslenzkan mælikvarða.
Þess verður vart, að sumir bóksalar
hafa horn í síðu áskriftarfélaganna.
Þeim virðist einsætt, að starfsemi þeirra
dragi mjög úr annarri bóksölu. Mér er
nær að halda að þessu sé öfugt farið
þegar á heildina er litið. Það er stað-
reynd, að útgáfubækur áskriftarfélag-
anna hafa orðið stofn að þúsundum
heimilissafna víðs vegar um land. Mörg
þeirra væru naumast til ári atbeina þess-
ara félaga. En það er segin saga, að þar
sem stofn að bókasafni er kominn, hafa
eigendur hneigð til að bæta við og auka
safnið. Fjölgun heimilisbókasafna hefur
og án efa haft örvandi áhrif á sölu bóka,
sem ætlaðar eru til gjafa.
5.
Gagnrýnendur hafa stundum að þvi
vikið, að þeim virðist á það skorta að
Menningarsjóði hafi verið „mörkuð föst
stefna“ um bókaútgáfu. Þetta má til
sanns vegar færa. Að nokkru leyti felst
skýringin i þvi sem áður segir um áskrift-
arfyrirkomulagið. En hitt ræður einnig
miklu, að forráðamenn útgáfunnar hafa
séð svo viða tilfinnanlegar eyður i ís-
lenzka bókaútgáfu, að þeir hafa freistazt
til að leggja hönd að verki á ýmsum
vettvangi, i stað þess að velja færri út-
gáfusvið og gera þeim þá fyllri skil.
Á síðustu árum hefur Bókaútgáfa
Menningarsjóðs i vaxandi mæli farið inn
á svið visindaforlags, og hefur nú lýst sig
reiðubúna til að taka upp samninga við
Háskóla íslands um aukna útgáfustarf-
semi. Hér eru verkefnin nær óþrjótandi,
en fjárskortur hamlar enn umtalsverð-
um framkvæmdum. Þó má geta þess, að
gerðar eru nú útgáfutilraunir á vegum
Bókaútgáfu Menningarsjóðs, sem kunna
að reynast ódýrari og því hagkvæmari en
venjuleg setning og prentun, einkum þeg-
ar vísindarit í litlum upplögum eiga í
hlut.
Á útgáfusviði vísinda- og fræðirita
væri án efa kappnóg verkefni fyrir Bóka-
útgáfu Menningarsjóðs, þótt hún sinnti
engu öðru. Um sinn er að því stefnt, að
leggja inn á þessa útgáfubraut í vaxandi
mæli, eftir því sem fjárhagsgeta leyfir,
án þess þó að hverfa frá öðrum greinum
bókaútgáfu, þar sem útgáfustjórn virðist
um vanrækt verkefni að ræða. Skal í
því efni nefna tvennt, sem útgáfustjórn
vinnur að um þessar mundir.
Hið fyrra er samning og útgáfa upp-
sláttarrita og handbóka ýmiss konar.
Skortur slíkra bóka er hér tilfinnanlegur.
Á því sviði einu væru meira en nægileg
verkefni fyrir útgáfufyrirtæki, þótt það
hefði öflugra fjárhagslegt bolmagn en
Menningarsjóður. Þar hefur forlagið þeg-
ar hafizt allmyndarlega handa þar sem
eru orðabók Menningarsjóðs og alfræða-
safnið. Hefur útgáfustjórnin fullan hug á
að halda markvisst áfram á þessum vett-
vangi.
Hið siðara er útgáfa sígildra bók-
rnennta erlendra í vönduðum þýðingum.
Þar hefur útgáfan áður sýnt umtalsverða
viðleitni, svo sem með útgáfu á Kviðum
Hómers, Kalevalakvæðum, Játningum
Ágústínusar og fleiri ritum. Á þessu ári
verður hafizt handa um útgáfu flokks
klassískra rita, og er að því stefnt að
fyrst um sinn komi út eigi færri en tvö
slík verk á ári, ýmist nýjar þýðingar eða
nýjar útgáfur eldri þýðinga, sem upp-
seldar eru.
6.
Að lokum vil ég leggja áherzlu á þetta:
Forráðamenn Menningarsjóðs gera sér
ljóst að hinn opinberi styrkur leggur for-
laginu sérstakar skyldur á herðar. Hins
vegar er útgáfuþörfin á ýmsum mikilvæg-
um sviðum slík, að umtalsvert fjármagn
skortir til þess að hægt sé að sinna þeim
sem skyldi. Afar takmörkuð fjárhagsgeta
setur útgáfunni næsta þröngar skorður.
Að öðru óbreyttu yrði sú fjárkreppa enn-
þá tilfinnanlegri ef áskriftar- og umboðs-
mannakerfið væri afnumið. Styrkurinn
til útgáfunnar er ekki meiri en svo, að
hún verður eins og önnur forlög að byggja
að langmestu leyti á tekjum af sölu út-
gáfubóka.
Að mínu viti væri æskilegt að Bóka-
útgáfa Menningarsjóðs gæti þróazt upp
í það að gegna öðrum þræði verkefni há-
skólaforlags eða vísindaforlags á ekki
alltof þröngum grundvelli, en kosta á
hinn bóginn kapps um samningu og út-
gáfu handbóka, uppeldisrita og valdra
bókmennta, í þágu almennrar fræðslu og
menningar.
Ég er sammála því, að útgáfa á vegum
Menningarsjóðs þarf að fá á sig nokkru
fastara snið en verið hefur; þar ber i vax-
andi mæli að beita skipulegum vinnu-
brögðum og glöggva sig sem bezt á mark-
miðum útgáfustarfsins. Hér er þó býsna
örðugt um vik, meðan fjárhagsgrund-
völlurinn er svo veikur sem nú. Og það
ber vissulega að varast, að hið fasta snið
verði útgáfunni eins konar fangastakk-
ur. í fámenninu hér byggist útgáfa og
sala margvíslegra fræðirita býsna mikið
á því, að áhugamenn utan viðkomandi
sérgreinar láti sig ritin einhverju skipta.
Og því má sízt af öllu gleyma, að það er
engan veginn einhlítt að gefa út bæk-
ur, sem menn halda að séu góðar og
gagnlegar; mygli upplögin í bókageymsl-
um forlaganna var til lítils barizt. Eigi
útgáfa nytsamra bóka að ná tilgangi sín-
um þarf að finna slikum ritum veg til
lesenda. Þess vegna verður hvert það
forlag, sem vill vinna gagn með útgáfu
sinni, að kosta kapps um að ná sem
beztum tengslum við það fólk, sem bæk-
ur þess eiga erindi við. 4
28