Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 29

Hafsteinn Guðmundsson:
Hugleiðingar um bókagerð
Fallegt letur og prent
eru hlutir, sem ekki koma
af sjálfu sér og verða því
ekki af hendi leystir
á lægsta verði.
Sú iðngrein, sem setur
kröfu um ódýra vinnu
ofar gæðum, dæmir sjálfri sér
gjaldþrot.
JOHN RUSKIN
íslendingar eru án efa meiri bókamenn
en flestar aðrar þjóðir sem fulllæsar eru
og teljast í það minnsta að því leyti ekki
í hópi svonefndra „vanþróaðra" landa.
Kannski er fullyrðing þessi nokkuð reig-
ingsleg og tjáir mikillæti, en mér er síður
en svo huglægt að látast mikið þessvegna.
Hinsvegar hef ég oft íhugað hvað hefur
valdið hinni miklu lesþrá þessarar smá-
þjóðar. Ég reyni ekki að þrengja skoðun-
um mínum inn í þessi litlu skrif um bóka-
gerðina, þó vil ég fullyrða að bókafíkn
íslensks fólks er ekta, en í mjög fáum
tilfellum tilgerð eða sýndarmennska eins
og heyrist stundum. Fyrir þessari skoðun
minni hef ég sannanir ef með þyrfti, en
ekki tel ég neina ástæðu til þess að til-
færa hér rök í þessu sambandi.
Skyldu margir íhuga það, hvernig bók
verður til? Er hún eins sjálfstæður grip-
ur og hún í fljótu bragði virðist? Er það
einhvers virði að leggja mikið í sölurnar
til þess að þessi gripur fái fagurt eða
heillandi útlit? Er það aðeins nóg ef hægt
er að skilja við hvað er átt í hinum prent-
aða texta?
Það má segja að i höfuðdráttum og
fljótt á litið sé hver bók annarri lík. Bæk-
ur hafa það sameiginlegt, að blöð þeirra
eru samsett í vinstra jaðri og eru á þann
hátt handhæg til þess að flettast frá
hægri til vinstri, svo fylgjast megi með
efninu í samfelldri röð; að öðru leyti
finnst mér þær mjög ólíkar. Er þá ekki
nægilegt að hægt sé að lesa það sem á
blaðsíðunum stendur?
Mér finnst, að bókagerð sé miklu eldri
en við álítum í fljótu bragði. Bókagerð
hefur t. d. verið tíðkuð i landi okkar frá
því er sögur hefjast. Margir telja að gerð
bóka hefjist er prentun hefst hér á landi.
Bækur voru aðeins framleiddar á annan
máta. Það, sem við nefnum í dag handrit,
var bók í gær.
Einstætt afrek
Flateyjarbók er skinnhandrit, en er t. d.
engu að siður bók, og þarf það hugtak
ekki nánari skýringa við. En getum við
kallað töflur, spjöld, rúllur og fellingar
bækur? Hvers vegna ekki? Hver og einn
þessara gripa er tákn þess tíma er hann
var gerður á. Allir höfðu sama hlutverki
að gegna, þ. e. að varðveita frá gleymsku
hugsun einstaklinga og frásagnir um þá
samferðamenn í lífi og striti, er höfundi
liggja þyngst á hjarta.
Snúum okkur að hinni almennu bóka-
gerð, en það getum við tæpast án þess
að drepa á þann mikla mismun þegar
horfið er frá hinni rituðu bók á skinn
til þeirrar þrykktu á pappír, og er undra-
vert hve reglur hinnar rituðu bókar eiga
enn í dag mikil ítök í formi og ytra út-
liti þeirrar prentuðu og hafa ávallt átt
frá upphafi prentlistarinnar.
Á fyrstu öldum prentlistar var íslenska
bókin ekkert frábrugðin þeirri almennu
erlendu bók að útliti, og voru íslenskar
prentaðar bækur ekki síður vel gerðar en
hinar, enda voru íslendingar mjög fljótir
að tileinka sér prentverkið og taka það
í þjónustu sina; t. d. voru Norðmenn síð-
ar á ferðinni en íslendingar á þessum
vettvangi. Jón biskup Arason skildi vel,
hver fengur kirkjunni var að þessu sterka
fjölmiðlunartæki, enda voru þá í upp-
siglingu umbrotatímar kaþólsku og mót-
mælenda. Það er mikil ánægja að skoða
vögguprentin íslensku og sjá á milli lín-
anna smekkinn, sem oft er mjög haminn
af því hve lítið úrval hefur verið prent-
gagna og þvi þröngur stakkur fyrir þann
er vann að prentverkinu; það gegnir
furðu hve vel hefur tekist að brúa hinar
ýmsu torfærur á leiðinni til loka bókar-
innar. Það er varla hægt að minnast
þessa, án þess að dást að því afreki í
bókaprentun er unnið var norður á Hól-
um í Hjaltadal af Guðbrandi biskupi, er
hann prentaði hina merku biblíu sína.
Það er afrek, sem ég hygg að eigi sér
fáar hliðstæður í þessari grein frá hvaða
sjónarhorni sem metið er. Kemur þar allt
til greina, vandað verk og mikið að vöxt-
um.
Þessi iðngrein á orðið nokkuð langa
sögu, og verð ég að telja hana elsta iðn-
greina, þegar frá eru teknar beinar
heimilisiðnir, svo sem tóvinnsla, vefnað-
ur, listsaumur, beikisvinna og tré- eða
myndskurðurinn. Hann var enda notað-
ur talsvert í prentverki fyrri alda og kem-
ur ljóslega fram í þessu fallega verki, er
unnið var eftir ströngum reglum ritlist-
arinnar.
Það fer vart hjá þvi að þegar maður
virðir verk þetta fyrir sér, smækki mað-
ur við samanburðinn, eða segi að öðr-
um kosti: „Fyrst þetta var hægt 1540,
hvað er þá mögulegt í dag?“ Það væri vel
til fallið að nota 1100 ára afmæli íslands-
byggðar sem tilefni til þess að strengja
þess heit að afreka eitthvað hliðstætt á
bókmennta- og bókagerðarsviðinu.
Allt verður þetta tilefni til umhugsun-
ar um bókagerð okkar í dag og á hvaða
þrepi hún er og hefur verið á umliðnum
áratugum. Því verður varla neitað, að sú
natni, sem gott prentverk þarfnast, hefur
verið afrækt. Það á sér sínar orsakir.
Stórstígar breytingar hafa orðið á hinni
tæknilegu hlið prentverksins. Hraða og
natni er vandskeytt saman, en það er þó
þungamiðja góðrar prentlistar að hvor-
ugt verði viðskila við hitt.
Ég sagði í upphiifi að íslendingar væru
bókamenn. Við þá fullyrðingu vil ég
standa og er stoltur af, en það er að
mínu viti eitt, sem þeir hafa því miður
sniðgengið: að þroska með sér útlits-
smekk. Temja sér ákveðið mat og kynna
sér helstu aðalsmerki vel gerðrar bókar.
Það má að vísu segja að þar komi margt
til, en það afsakar ekki afskiptaleysi í
þessu efni.
29