Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 30

Sjö af „50 fallegustu bókum“ sem út komu í Þýzkalandi árið 1953.
Samsetning bókar
Skyldu margir íhuga uppsprettu hins
ritaða máls, hvort sem um er að ræða
bók, tímarit eða dagblað, sem við höfum
undantekningarlaust daglega fyrir aug-
um okkar og er orðinn mjög snar þátt-
ur í menningarlífi samfélagsins?
Leitum nú raka fyrir því, hversvegna
ein bók er svona, en ekki bara einhvern-
veginn. Ég gat þess hér á undan, að hið
ritaða handrit hefði verið hinn strangi
reglugjafi í allri formun bóka frá fyrstu
tíð.
Höfundar semja hin ólíkustu verk,
jafn ólík og þeir eru hver öðrum. Einn
semur skáldverk alvarlegs eða óalvarlegs
eðlis, annar yrkir ljóð, þriðji semur sagn-
fræðirit og fjórði vísindarit. Hvert þess-
ara verka krefst óumdeilanlega sérstakrar
meðferðar og mótunar. Þessi mótun verð-
ur að vera ákveðin áður en prentvinna
hefst, og er þá að mörgu að hyggja ef
vel á að takast.
Bók skiptist oft í marga kafla og undir-
kafla, auk þess sem ein örk bókar eða
svonefnd titilörk greinist í:
Fortitill
Titilmynd, eða listi um útkomin verk
höfundar
Aðaltitill
Prentaður útgáfuréttur, útgáfur o.s.frv.
Tileinkun
Efnisskrá
Myndaskrá
Yfirlit um skammstafanir
Formáli
Inngangur
Bókartexti
Þetta eru helstu efnishlutarnir á þess-
um byrjunarsíðum bókarinnar og í sið-
ustu örk kemur svo eftirmáli, nótur ef
þær eru ekki settar strax þar sem þær
eiga við, nafnaskrá, bókfræði og annað
efni er höfundur telur nauðsynlegt að
verk hans kynni. Það sem næst ber að
athuga er brot bókarinnar eða síðustærð,
pappírsgerðin, þykkt, áferð og litblær;
pappirsþykkt sem er yfirleitt táknuð með
þyngd á m2. Einu má ekki gleyma, hvern-
ig trefjar pappírsins liggja, en þær skulu
liggja eftir kili bókarinnar upp og niður.
Pappírsáferð er mjög breytileg, allt frá
hrjúfri áferð í hágljáandi myndapappír.
Þetta val hlýtur að lúta efni ritverksins
og metast samkvæmt því. Ráða þar einn-
ig myndir, teikningar eða skreytingar.
Góður pappír ræður furðu miklu þótt
hann geti enganveginn bætt lélega typo-
grafíu og óhæfan texta.
Heildaráhrifin
Þá er komið að því atriðinu, sem ræð-
ur heildaráhrifum bókar, leturgerðinni,
en hún er aftur á móti háð pappírsgerð
og sjálfum texta höfundarins. Takist
leturval vel, er þýðingarmiklum þætti
lokið i undirbúningi skipulagningar bók-
arinnar, og ekki má þá gleymast að meta
rétt línubil bókartextans. Þar kemur til
greina eins og áður textamatið, pappírs-
gerðin, leturstærðin, leturgerðin og brot
bókarinnar. Atriði, sem ekki má vera til-
viljunum háð, er hvaða jaðrahlutföll val-
in eru. Sú ákvörðun getur ekki beðið eft-
ir því að bókin fari inn í prentvélina.
Jafnframt því að hafa gaumgæft þessi
atriði, sem hafa verið rakin hér að fram-
an, er eitt sem frá upphafi hefur átt að
vera efst í huga; það er hinn yzti bún-
ingur, bókbandið.
Það getur orðið erfitt að koma sumum
verkum í hæfilegt band, hafi ekki verið
tekið tillit til þessa veigamikla atriðis.
Þessvegna ætti það að ákveðast um leið
og brot, pappír og letur er valið.
Þótt vel hafi tekist i öllum framan-
töldum atriðum, en bókband misheppn-
ist, má telja víst að undangengið erfiði
hafi verið unnið til lítils að þvi leyti er
hinu ytra útliti við kemur. Hitt er svo
annað mál, hvað beri að leggja mikið upp
úr þvi að bók hafi að einhverju leyti
eitthvað við útlit sitt, sem bjóði af sér
góðan þokka og lesandann velkominn.
Ég hef hér á undan drepið á atriði, sem
mér eru efst í huga þegar bókagerð ber
á góma, en innan þess ramma sem ég
hef reynt að draga upp eru ótal smærri
vandamál, sem verkefni þetta varða og
leiða hvert af öðru. Þau hef ég orðið að
sniðganga, því hætt er við að úr þeim
lopa hefði orðið nokkuð langur þráður.
Hversvegna dökka kili?
Hvað er það, sem gerir bók geðþekka?
í fáum orðum sagt er það fyrst og fremst
að samræmi sé í heildarbyggingu alls
texta frá fyrstu til síðustu síðu hennar.
Það raskar t. d. mjög heildarsvip bókar,
að titill sé uppsettur á hefðbundinn hátt,
eða hann sé með allar línur miðsettar,
sem ég nefni tvíhverfar, en síðan komi
kaflafyrirsagnir settar framan i línu,
sem ég nefni einhverfar, og ef til vill úr
óskyldu letri í titli til meginmáls bókar-
innar. Hver síða verður að vera í ætt við
aðrar síður og þætti verksins. Það er
ekki eingöngu nóg að letur sé samstætt,
heldur verður öll heildarverkun að vera
samætta.
Kiöftugur titill og þétt og nokkuð
stórt letur með litlum jöðrum ætti að telj-
ast samræmt, en öndvert gleiður texti
og smár með stórum jöðrum krefst fín-
legra fyrirsagna með hæverskum titli.
Leturverkunin verður að vera í heildar-
samræmi í gegnum alla bókina. Síðast en
ekki síst skal vera einhver greinanleg
heildarlína í allri uppbyggingunni, ef
góður heildarsvipur á að nást.
Að lokum langar mig til þess að drepa
á viss einkenni sem vart verður hjá fjölda
bókafólks. Eitt er það t. d. að allir bóka-
kilir skuli vera úr svörtu efni. Hvers-
vegna? Ég skil það ekki, allra síst á tim-
um litagleðinnar. Bókasafnið fær fyrst
persónulegan blæ, þegar eigandinn bygg-
ir það upp með persónulegri tilfinningu
fyrir litabrigðum. Enginn vill alltaf ganga
dökkklæddur. Ég held að það sé reglu-
legt fyrirbæri hjá íslensku bókafólki, að
sé bók bæði til heft og bundin, er það án
lítilla undantekninga bundna bókin sem
selst. Þetta segir þá sögu, að allur fjöldi
manna sem samneyti hefur við bækur
vill koma upp geðfelldu safni bóka. Ein-
hverntíma hef ég lesið það um bækur,
að bæ: ættu ekki að vera hilluprýði. Eru
þær verri fyrir þá sök? Nei, en þær geta
orðið nokkru dýrari. Vonandi varðveita
íslenskir bókamenn og bókaheimili við-
leitnina til þess að lesa góðar bókmennt-
ir og eignast bókasafn sem góðan vin. Þá
ætti sérstaða íslendinga sem bókmennta-
þjóðar í efsta þrepi, þótt fámenn sé, ekki
að vera í hættu.
Eina skyldan, sem við megum til með
að uppfylla innan skamms tíma, er því
sú, að við verðum að standa öðrum jafn-
fætis í fagurri bókagerð, svo ekki orki
tvímælis. Það er hægt. +
30