Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 43

samvinna
Bertrand Russell:
Samvinna
og samkeppni
Fræðimenn hafa hjúpað hagfræðina
mörgum blæjum, sem hafa leitt venju-
legt fólk til að ímynda sér, að það hljóti
að vera eitthvað klúrt við nakta mynd
hennar. Með tilliti til þessa held ég að
eina færa leiðin sé að byrja aftur á
byrjuninni með svo einföldum sannind-
um, að lesandinn fyrtist við að sjá þau
orðuð, þar sem svo geti virzt sem ég sé
vísvitandi að ögra skynsemi hans. Ég
get aðeins fullvissað hann um það í
allri einlægni, að ekkert er mér fjær
skapi.
Þegar hagfræðin er skilin frá hernað-
arlist, er hún háð ákveðnum lögmálum.
Og hún er miklu háðari lögmálum en
hinir klassísku hagfræðingar gerðu sér
grein fyrir. Við skulum samt byrja á því
að láta sem lögmálin skipti engu máli.
Setjum sem svo, að þú eigir heirna í
frumstæðu samfélagi og hafir hug á að
framleiða einhverja fæðutegund. Þá verð-
ur þú að gera tvennt i senn: annarsveg-
ar verður þú að halda keppinautunum
frá landi þínu, og hinsvegar verður þú að
þvinga konu þína til að vinna fyrir þig
þann hluta dagsins, þegar hitinn er svo
mikill að þér þykir óbærilegt að vinna.
Þegar þú ert að verja lendur þínar fyrir
ágangi annarra, ertu fyrsti visir að her-
veldi ríkisins; þegar þú lætur eiginkon-
una vinna fyrir þig, ertu fyrsti vísir að
kapitalista. Þú ert í samkeppnisafstöðu
til fjandmanns þíns, þar sem afstaðan
til eiginkonunnar felst í samvinnu.
Dásemdir samkeppninnar
í velskipulögðu samfélagi, sem er enn
skammt á veg komið á hinni efnahags-
legu þróunarbraut, til dæmis í indversku
eða kínversku þorpi, eru þessi málefni
ekki í höndum einstaklingsins. Lögin
kveða á um eignarrétt yfir landi, og
siðvenjur, að vissu marki studdar lögum,
ákvarða efnahagsleg tengsl hjóna. Sam-
keppni í msmd frumstæðrar baráttu um
yfirráð yfir landi verður forréttindi rikis-
ins og er háð af herjum. Samvinna er á
þessu stigi, einsog fyrr, nálega eingöngu
bundin við fjölskylduna. Bóndinn ræktar
sína eigin fæðu, að frátöldum nokkrum
tegundum einsog salti og sykri. Verkfæri
hans eru afareinföld og klæðnaður hans
mjög ódýr. Efnahagsleg samskipti hans
við umheiminn, hvort sem hann er kaup-
andi eða seljandi, eru þessvegna ekki
ýkja mikilvæg. Hann er í meginatriðum
sjálfum sér nógur einsog dýr merkurinnar
eða fjölskylda hans er það að minnsta-
kosti. Hvorki samkeppni né samvinna í
sínurn veigamiklu myndum gegna neinu
umtalsverðu hlutverki í efnahagslífi
hans.
,,Samkeppni“ i þeim skilningi, sem beitt
er í klassískri hagfræði, byggist á verzlun
og viðskiptum sem lúta tilteknum lög-
um. í orði kveðnu er hún alls óskyld
þeirri frumstæðari samkeppni, sem herir
annast og skera úr um eignarrétt yfir
landi. Hún er í orði kveðnu aðeins til
innan skýrt afmarkaðs lagaramma. Séu
teknir sem dæmi nokkrir menn, sem allir
framleiða tiltekna afurð hver í sínu lagi
og ætla sér að lifa á því að láta hana í
skiptum fyrir aðrar afurðir, þá munu
þeir bersýnilega allir leitast við að fá
eins mikið af hinum afurðunum í skipt-
um og þeim framast er unnt. En hver
þeirra um sig verður að sætta sig við að
takmarka kröfur sínar með tilliti til þess,
að keppinauturinn kunni að bjóða lægra
verð. Þessi takmörkun gerir einungis vart
við sig, þegar framleiðendur umræddrar
afurðar geta sín á milli framleitt meira
af afurðinni en hægt er að selja með
hagnaði, eða að minnstakosti án taps.
Allt þetta kerfi er því aðeins nýtilegt, að
fyrir hendi séu dómstólar og lögregla til
að þvinga menn til að standa við gerða
samninga. Og jafnskjótt og komið er upp-
fyrir stig frumstæðra vöruskipta, verður
að vera til meira eða minna stöðugur
gjaldmiðill sem sé lögmætur gjaldeyrir.
Til eru allrahanda flókin lagahöft um
samkeppnisaðferðir. Menn mega ekki
myrða skæðustu keppinauta sína; það
samkeppnisform er forréttindi ríkisins.
Menn mega segja almenningi, hve góð
þeirra eigin vara sé, en ekki hve slæm
vara keppinautarins sé. Þó er það svo,
að ef maður kæmist að því, að hinn mað-
urinn væri sekur um siðferðisbrot, þá er
fyllilega leyfilegt að skýra frá því opin-
berlega, nema því aðeins að hægt væri
að færa sönnur á, að það væri gert af
illvilja eða hefnigirni. Að sjálfsögðu
mundi maður halda fast við, að upp-
ljóstrunin sé einungis sprottin af löng-
un til að vernda almennt siðgæði og það
sé alger tilviljun að syndaselurinn sé
skæður keppinautur. Úr því atriði yrði
kviðdómur að skera i enskumælandi lönd-
um. Eigi að síður kalla klassísku hagfræð-
ingarnir slíka samkeppni „frjálsa“.
Álitið var að allskyns dásemdir ættu
rætur að rekja til „frjálsrar“ samkeppni.
Talið var að á tilteknu verði mundi betri
vara seljast betur en sú lakari, og sömu-
leiðis var álitið að allar endurbætur á
framleiðsluháttum mundu gera þeim,
sem stæði að umbótum, kleift að undir-
bjóða keppinautinn. Þannig mundi sam-
keppnin leiða til rneiri vörugæða og ó-
dýrari framleiðsluhátta. Kannski var eitt-
hvert sannleikskorn i þessari kenningu
fyrir 150 árum í baðmullariðnaðinum.
Að minnstakosti var framleiðsla launa-
fólks gerð eins ódýr og frekast var unnt,
og sömu sögu var að segja um framleiðslu
óunninnar baðmullar með þrælahaldi.
Kerfið reyndist prýðilegt, þegar frá eru
taldir þeir sem störfuðu við baðmullar-
vinnslunna og þrælarnir á plantekrunum;
en það voru ekki þeir sem sömdu kennslu-
bækurnar í hagfræði.
Samtengingin
En smámsaman hætti þróunin að
verða með þeim hætti sem klassísku hag-
fræðingarnir höfðu gert ráð fyrir, enda-
þótt langur tími liði þartil hagfræðingar
yrðu þess varir. Allir nema neytendur
tóku að uppgötva kosti samtengingarinn-
ar. Framleiðendur tengdust innbyrðis til
að komast hjá skefjalausri samkeppni.
Verkalýðsfélög voru mynduð til að færa
launafólki kosti samtengingarinnar. En
þetta var talið ofboðslegt, þar sem það
bryti í bága við guðlega grundvallarreglu
frjálsrar samkeppni. Það var ekki fyrr
en eftir langa og illskeytta baráttu sem
launafólk hlaut rétt til samtengingar og
samtaka. í nokkrum iðngreinum komust
menn að raun um, að eignarréttur yfir
hráefninu veitti mönnum einokunarvald,
ef hann var skynsamlega hagnýttur.
Járnbrautir voru löglega rekin einokun-
arfyrirtæki, nema í örfáum tilvikum.
Valdið sem þessi aðstaða færði þeim er
ljóslega útmálað í skáldsögunni The
Octopus eftir Frank Norris. Karl Marx
hafði spáð því, að frjáls samkeppni
kapítalista mundi leiða til einokunar, og
þetta reyndist rétt þegar Rockefeller náði
einokunartökum á olíuframleiðslunni.
Þeir sem trúðu á frjálsa samkeppni urðu
fyrir miklu áfalli og settu lög til að rjúfa
einokun hans. En það er erfitt að neyða
fólk til að berjast, þegar það vill heldur
láta það ógert, og lögin gegn hringa-
myndunum í Bandaríkjunum leiddu að-
eins til eins sigurs eftir geipilega kostn-
aðarsöm og gagnslítil réttarhöld gegn
einokunarfyrirtækjum — þau fengu því
til leiðar komið að verkalýðsáróðursmað-
urinn Eugene V. Dobbs var sendur í
fangelsi. Það var nú ekki beinlínis þetta
sem hafði vakað fyrir þeim sem hófu
43