Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 51

Arnheiður Sigurðardóttir:
„Öll þessi bók er aðeins ivppJcast, nei,
aðeins uppJcast að uppkasti. 0, tími,
þrelc, jé og þolinmœði.
H. Melville (Moby DicJc, 126).
Júlíus Havsteen
Martin A. Hansen
Öndvegisritverk
í íslenzkri þýöingu
„Getur bók, sem enginn les, yfirleitt
talizt vera til?“ — Þessari spurningu
varpar fram eitthvert frægasta skáld á
síðari helmingi tuttugustu aldar — i
skáldverki sem sjálft hefði eins og þá var
ástatt í heimalandi höfundarins vel mátt
verða gleymsku ef ekki tortímingu að
bráð.
Miklir listamenn — ekki hvað sízt skáld
og tónsmiðir — eiga þó stundum sér-
merkt að þessu leyti, falla ef til vill í
gleymsku um langt skeið, en rísa svo úr
gleymskunnar djúpi stærri og meiri en
áður. Þetta getur jafnvel átt við um lífs-
verk stórra höfunda, t. d. úr hópi kirkju-
feðranna eða tónsnillinga eins og Jo-
hanns Sebastians Bachs. En einkum á
það þó við um einstök skáldverk og lista-
verk. Eitt slíkt verk er Moby Dick, sagan
mikla um hafið, hvalveiðarnar og mann-
lífið séð um borð í hvalveiðaskipi.
Höfundur bókarinnar, Herman Melville,
var fæddur í New York árið 1819, af
skozku bergi brotinn. Ungur missti hann
föður sinn, sem skildi eftir sig stóra fjöl-
skyldu skuldum vafða. Ásamt bræðrum
sínum varð Melville snemma að sjá sér
farborða og brjóta sér sjálfur braut. Tæp-
lega tvítugur að aldri hóf hann far-
mennsku, þar sem hann mun um þær
mundir hafa litið svo á, að hún yrði sér
vænlegri til þroska en skólanám og
kennarastarf, sem hann hafði lítið eitt
fengizt við. Eftir að hafa stundað far-
mennsku og verið á hvalveiðaskipum um
nokkurt skeið með viðkomu á þurru landi
við og við, hóf hann ritstörf. Fyrsta rit-
verk Melvilles, Typee, kom út árið 1846.
Eftir það rak hver bókin aðra um alllangt
skeið. Með fyrstu bók sinni grundvallaði
hann orðstír sinn sem rithöfundur og
jafnframt „maður sem lifað hafði í sam-
félagi við mannætur.“ Önnur bók Mel-
villes, Omoo (1847), er glaðværust og
gamansömust af verkum hans. Þessar
tvær fyrstu bækur, eins og raunar flest
önnur verk hans, sækja efni sitt til
reynslu um borð í hvalfangaraskipum á
Suður-Kyrrahafinu. Á árunurn 1849 og
1850 bættust tvær sögur við hjá honum,
Mardi og White-Jackett, en sú síðar-
nefnda mun talin hans auðugasta verk
og fágaðast þeirra, er fóru á undan Moby
Dick.
Árið 1844 tók Melville land í Boston,
hvarf heim til móðurhúsanna, hvar hann
hafði vetursetu. Þar hóf hann ritstörf
fyrir alvöru og lét skammt stórra högga
milli, ef svo má að orði komast um rit-
störf. Nokkru seinna gekk hann að eiga
dóttur dómara í Boston og settist að í
New York. Á þessu skeiði ævinnar las
hann ókjörin öll af bókum (eins og raun-
ar ætið síðan, en um það bera verk hans
ljóst vitni) og leitaðist á þann hátt við að
bæta sér upp það sem hann hafði farið á
mis við, þegar hann afréð að hætta námi
við menntaskólann í Albany og nema
heldur af náttúrunni sjálfri. Hann varð
eins konar skjólstæðingur bræðranna
Duyckinck, sem voru þá alls ráðandi í
bókmenntaheimi New York-borgar. Ann-
ar bræðranna leyfði honum að staðaldri
aðgang og not af einkabókasafni sínu.
Meðal þeirra höfunda, sem djúptækust
höfðu áhrif á Melville á þessum árum,
voru þeir Carlyle, Sir Thomas Browne og
Rabelais.
Árið 1849 fór Melville í kynnisför til
Englands. Þótt skömm yrði viðdvölin þar
i landi, aðeins þrír mánuðir, hafði hún þó
víðtæk áhrif á allt hans rithöfundar-
starf þar á eftir.
í árslok 1850 keypti Melville bóndabýli
skammt frá Pittsfield (Mass.). Umhverfi
þess var honum kunnugt og kært frá
æskudögum. Býlið nefndi hann Örvar-
odda, og þar varð til sagan Moby Dick á
einu ári — fyrsta árinu sem hann bjó á
þessum fagra stað. Oft tók Melville sér
ferð á hendur til New York á fund vina
og kunningja, en einkum naut hann þess
að eiga samfélag við nágranna sinn,
skáldið mikla Nathanael Hawthorne.
Tókst með þeim góð vinátta, og honum
tileinkaði Melville Moby Dick. Engum
fær dulizt, að áhrifin frá stórskáldinu
birtast á jákvæðan hátt í Moby Dick —
í margbreytilegri lífssýn og lífsskynjan
og í líkingafullri framsetningu. Moby
Dick hlaut misjafnar viðtökur. Sumir
gagnrýnenda fóru um hana hörðum orð-
um, fannst hún óskapnaður fremur en
skáldverk. Sárafáir skynjuðu þann
kynngimátt sem verkið í rauninni bjó
yfir. Einhverjir í hópi gagnrýnenda fyrt-
ust yfir myndinni, sem sagan brá upp af
sjómennsku Breta — mestu siglingaþjóð-
ar heims á þessum tíma. Amerískir rit-
dómarar voru þó sumir hverjir allhreykn-
ir af skáldverkinu, en skáldsagnagerð
mátti þá enn teljast á gelgjuskeiði i
Ameríku. Bókin opnaði ný og lítt kunn-
ugleg svið í skáldsagnaheiminum, þótt
margt hefði skrifað verið um landaleitir
og verzlunarferðir, þar sem var líf og
stríð hvalfangarans í baráttu við sjálfa
höfuðskepnuna og fylgdarlið hennar.
Raunar var sagan eins konar „epos“ öðr-
um þræði, en söguljóð voru þá enn vin-
sæl grein skáldskapar. Samt hafði sagan
megingalla í sér fólginn. Hún var illa til
sölu fallin, óárennileg sakir lengdar. Hún
seldist miður vel og hvarf síðan í
gleymskunnar djúp.
Þess má geta, að eitt skáld er líklegt
til að hafa orkað á hug Melvilles á sköp-
unartíma Moby Dick. Það er franski
51