Samvinnan - 01.10.1972, Blaðsíða 52

skáldjöfurinn Victor Hugo. Árið, sem sag-
an varð til að Örvarodda, var næðings-
samt fyrir þetta franska skáld, sem var
þá þegar frægur orðinn. Sakir stjórn-
málaástands í heimalandi sinu neyddist
hann til að hverfa frá Frakklandi um
nokkurra ára bil. Martin A. Hansen
kemst svo að orði í kynningargrein um
Moby Dick, að hið mikla vængjahaf í-
myndunarflugsins kunni hjá Melville að
hafa eflzt við áhrif frá Hugo á sama
hátt og samtalslist Hemingways virðist
eiga rætur sínar í verkum þessa franska
stórskálds. (Ef borin eru saman stór-
verkin Jóhann Kristófer og ameríska
hvalfangarasagan frá miðri nítjándu öld
verður vart efazt um skyldleikann milli
tveggja ritsnillinga).
Ekki lét Melville staðar numið við
Moby Dick, heldur tók hann þegar til við
nýja sögu, Pierre (1852). Það er saga um
ungan mann, er leitast við að lifa lífinu
i samræmi við æðri mið, við lögmál him-
insins í veröld þeirra viðteknu gilda, sem
við nefnum varfærni, málamiðlun eða
tilslökun og loks tækifærismennsku.
Pierre var á vissan hátt vanheppnað verk
og oili ásamt daufum viðtökum höfundi
sínum miklu hugarangri. Hélt Melville
þá um stund við taugabilun. Eigi að síður
vísar þessi saga fram — allt til tuttugustu
aldar, til djúpsálarfræðinnar og fylgj-
enda hennar í skáldsagnagerðinni.
Ýmis góð verk átti Melville enn fyrir
höndum að skapa, t. d. Klukkuturninn,
smásögu fulla af líkingum, sem telst með
hans beztu verkum. En nú fór þó hall-
andi fyrir honum sem skáldi, þótt hann
gæti veitt sér ferðalög og fleiri þægindi
sem rithöfundur. Hann hafði selt sveita-
býlið og flutzt til stórborgarinnar og í
andrúmsloft hennar. Og stórborgin
gleypti hann fyrr en varði, og vel hefði
mátt ætla að afleiðingin yrði sú, sem ís-
lenzka máltækið segir.
Á aldarafmæli Melvilles árið 1919
rumskaði þó bókmenntaheimurinn vest-
ræni fyrir alvöru, tók að minnast þess,
hver Melville hafði verið, hvert verk hans
var, og hver fyrirliði eða brautryðjandi
hann hafði orðið og aflvaki ýmsum öðr-
um skáldum. Á þessu gleymskunnar
skeiði hafði Melville sem sé auðnazt að
láta önnur skáld og eftirkomendur njóta
góðs af frumleika sínum og hugkvæmni,
jafnvel fróðleik sínum í klassiskum bók-
menntum. Allt gat þetta orðið öðrum
fijóttekið í fyrnsku sjálfs hans.
ísmael
„Kallið mig ísmael!" — Þannig hljóða
upphafsorð Moby Dick. Og hver var hann
þá sá ísmael, sem hjá skáldinu er skipað
um borð í hvalfangaraskip, og hvaðan
var nafn hans tekið? Ég leyfi mér að
vitna til þess ágæta skálds og íslands-
vinar, Martins A. Hansens (sjá Andvara
1967), sem mér finnst hafa orðað þetta
eins og bezt er hægt að gera í stuttu
máli:
„ísmael var sonur ambáttarinnar
Hagar, óskilgetinn sonur Abrahams og
taldist ekki af kyni ættfeðranna. Sonur
og höfðingi eyðimerkurinnar. ísmael á
sér enga sögu, engin ætt viðurkennir
hann, og þannig á ísmael skáldsögunnar
sér enga sögu. Við fáum rétt veður af
því, að hann hafi víst verið skólakennari,
þótt ungur væri, en ábendingin er hlé-
dræg. Við hana bætist sú skýring nærri
því glettnisleg, að ísmael fari í hvalveiði-
túr sér til hressingar."
Og enn segir Martin A. Hansen eitt-
hvað á þá leið, að ekki markist viðburðir
sögunnar af nærveru hans eða aðild. Þótt
hann sleppi lifandi frá miklu sjóvolki og
hrakningum og ævintýrum með furðu-
legum hætti, er það i raun réttri fyrst
og fremst honurn bundið að nafninu til.
Hann er vitnið, áhorfandinn, sögumaður-
inn, og þá verður Martin A. Hansen jafn-
framt hugsað til fornsagnanna, er við
nefnum svo.
Um leið og lokið er upp bókinni Moby
Dick verður lesandanum ljóst að hún er
eins og langferðalag — sjóferð — stund-
um undir óveðurshimni, stundum glað-
björtum, um óravíddir úthafa. Suður-
Kyrrahafið verður í bókinni eitt samfellt
dansgólf, þar sem dauðadans er stiginn
af þeirri heljarskepnu, sem bókin nefnir
Levíatan, og biblíufróðir menn kunna
bezt deili á. Hvalfangaraskipinu stýrir
Akab skipstjóri, lengstum ósýnilegur skip-
verjum, maður sem sögur og orðrómur
ganga um. Hann er síður en svo ómennt-
aður maður, en líka hefur hann lent í
tæri við mannætur, og einfættur er hann
52