Samvinnan - 01.05.1976, Blaðsíða 31

Vseri aö flengja krakkann og
ætti flengingin að vera því
nieiri því seinna sem hann
kœmi heim. Eldra barn ætti að
yggju Piagets fremur að
jbsela með því að krakkinn
engi engan mat. Þá taldi Pia-
get það einkenna refsiviðhorf
y^gri barna, að þau litu svo
a’ að guð eða náttúran sæu
ailtaf svo um, að refsing kæmi
yrir afbrot (t. d. ef einhver
ðettur og meiðir sig, er honum
aö hefnast fyrir eitthvað, sem
uann hefur gert).
Piaget rannsakaði ýmislegt
leira. varðandi réttlætis- og
refsihugmyndir barna. Frá þvi
verður ekki sagt að sinni, en
greint frá helztu niðurstöðum.
,nn taldi rannsóknirnar
syna, að réttlætishugmyndir
barna greindust í þrjú þrep
eða áfanga eftir aldri. 1) Fram
að 7—8 ára aldri telja börn allt
Pað vera rétt eða réttlátt, sem
oreldrar eða aðrir yfirboðarar
akveða, þó að það þýði mis-
juunun einstaklinga og mis-
pungar refsingar fyrir sams
°nar afbrot. 2) Síðan og fram
nndir n—12 ára aldur er al-
Bengast að börn aðhyllist full-
kominn jöfnuð (allir verða að
a sömu meðferð, refsingu eða
umbun, hverjar sem aðstæður
®ru 3) Eftir 11—12 ára aldur
/efur jafnaðarhugmyndin vik-
fyrir jafnrétti, sem er byggt
a þroskaðri réttlætisvitund,
Par sem tekið er tillit til að-
sfseðna, ásetnings, afleiðinga
°- Þ. h.
Lokaniðurstöður Piagets a
o lum rannsóknum sinum, bæð
vað varðar reglur og réttlæt
jskennd, eru á þá lund, að hj;
örnum megi greina sundu
vær aðalgerðir siðferðislegra
uomgreindar. Sú fyrri, seu
nefna mætti aðkvæmt siðferð
'heteronom), ræður ríkjum
uga barnsins eitthvað fram
miðbernsku. Á þeim tíma en
samskipti barna og fullorðinn;
einhliða, þ. e. barnið skoða
sjalft sig sem óæðri veru, minn
mattar 0g fullorðnum undir
Sefið. Barniö sættir sig við oi
reynir að laga sig að þeim fyr
nmselum og boðum, sem ofan
ra koma, vegna þess að þai
eggur þann skilning í þau, ai
au séu staðreyndir, óvéfengj
anlegar 0g heilagar. Þau eri
. nfir. Þetta kallar Piaget sið
erðislegt raunsæi og lítur ;
að sem hliðstæðu vitsmuna
egs raunsæis, sem hann fjall
r um í öðrum ritum sínurr
n með vitsmunalegu raunsac
a hann við, að i augum barns
ns séu allt hlutir ihugsanii
raumar, nöfn .. .1 og að tengs
8U milli mannlegra athafn;
g hluta (tunglið varð tii, a
því að fólk var til). Misgerð
er þvi hlutur og refsing er
hlutur, óhjákvæmilegur og ó-
umbreytanlegur. Skilningur á
afstæði og ástæðum verknað-
ar er ekki til. Réttlæti er ein-
ungis ákvörðun ofan frá kom-
in.
Hin siðari tegund siðferðis-
legrar dómgreindar, sem ég
nefni sjálfkvæmt siðferði
(autonom) tekur að þróast í
miðbernsku. Við aukin sam-
skipti við jafnaldra glæðist
skilningur barnsins á gagn-
kvæmni i mannlegum sam-
skiptum og augu þess opnast
fyrir þeim lögmálum, sem slík
samskipti þurfa að lúta, ef þau
eiga að ganga hnökralítið fyrir
sig. Réttlætiskenndin á þann-
ig rætur í skilningi á grund-
vallarnauðsyn mannlegra sam-
skipta. Þá nauðsyn má tákna
með hugtakinu jafnvægi, er
tekur til gagnkvæmrar tillits-
semi, skilningi á aðstæðum,
gagnkvæmri virðingu og
trausti. Þetta er að áliti Piagets
hinn sígildi kjarni, sem allt
þroskað siðgæðismat byggist á.
Hér sjást greinilega tengslin
milli vitsmunalífs og siðgæð-
iskenndar. Hvort tveggja þró-
ast hlið við hlið. Barn getur
ekki sýnt tillitssemi við aðra,
fyrr en það kann að setja sig
í spor annarra, eða sjá vanda-
mál frá öðrum sjónarhóli en
sínum eigin. Og rannsóknir
sýna, að það gerist ekki fyrr
en eftir 7—8 ára aldur. Það
getur ekki skynjað eða beitt af-
stæðu siðferði, fyrr en hugsun
þess er hætt að vera einhliða
og er fólgin í gagnhverfum
aðgerðum og það verður ekki
fyrr en i miðbernsku.
Siðferði er þvi að álitli Pia-
gets ekki fólgið í aðlögun að
tilteknum samfélagsháttum,
heldur grundvallast það á rök-
fræðilegum og því algildum
lögmálum, „rökfræði athafn-
anna“, á sama hátt og rök-
fræðin sjálf er „siðfræði hugs-
unarinnar“, svo að notuð sé
hin snjalla samlíking Piagets
sjálfs.
Ljóst er af framansögðu, að
kenning Piagets brýtur á
marga lund i bága við kenn-
ingar Freuds og námskenning-
ar. Piaget tengir ekki þróun
siðgæðiskenndar við þróun
kynhneigða, heldur sýnir hann
í þess stað fram á náinn skyld-
leika við þróun vitsmunalífsins.
Siðgæðismælikvarðar eru að
hans mati ekki afstæðir, heldur
algildir. Siðgæðiskennd er ein
heild, en ekki samsafn margra
og stundum litt skyldra þátta
(t. d. að falla fyrir freisting-
um og vera lítið umburðarlynd-
ur eða tillitslaus). Auk þess er
það hans niðurstaða, að megin-
undirstaða siðferðislegs mats
sé alls ekki lögð um 4—6 ára
aldurinn, heldur miklu seinna,
ekki fyrr en um 11—12 ára ald-
ur. Þá er og þess að geta, að
hann gerir miklum mun minna
úr áhrifum uppeldis en fram-
angreindir fræðimenn. Það er
eiginlega fyrst, þegar foreldra-
valdinu sleppir, sem barnið
tekur að uppgötva lögmál sið-
ferðis.
Hvernig hefur nú þessi kenn-
ing staðizt gagnrýni fræði-
manna? í ágætri ritgerð frá
árinu 1970 eftir bandaríska sál-
fræðiprófessorinn Martin L.
Hoffman er fjallað rækilega
um þetta mál og reynt að
ganga úr skugga um með at-
hugunum á rannsóknum, eink-
um frá síðasta áratug, hversu
vel megi treysta niðurstöðum
Piagets.
Piaget telur að greina megi
samsvörun milli aldurs barna
og siðgæðisþroska og sam-
kvæmt því sé um raðbundna
stigskiptingu siðferðisþróunar
að ræða á hliðstæðan hátt og
er um vitsmunalífið. Þetta tel-
ur Hoffman vei staðfest og til-
greinir hann rúman tug rann-
sókna víðs vegar úr Evrópu og
Bandaríkjunum, sem styður
niðurstöðu Piagets.
Nokkuð öðru máli gegnir um
það, hvort siðgæðiskennd sé
ein heild eða samsafn litt
skyldra þátta. Þar telur hann
enn vanta rannsóknir, sem tek-
ið geta af skarið, en eftir þeirri
vitneskju að dæma, sem nú er
fengin, er vafasamt að stað-
hæfing Piagets fái staðizt.
Um algildi siðgæðiskenndar
er það að segja, að skv. mörg-
um rannsóknum virðist mjög
svipað siðgæðismat gilda um
allan hinn vestræna heim, en
vafasamt er hvort það gildir
einnig um önnur menningar-
svæði. Rannsóknir eru of fáar
til þess að unnt sé að fullyrða
mikið um það.
Ótvíræð staðfesting hefur
fengizt á tengslum vitsmuna-
þroska og siðgæðiskenndar, svo
að ekki fer á milli mála, að
þar hefur Piaget haft rétt fyr-
ir sér.
Loks skal vikið að áhrifum
umhverfis. Siðgæðiskennd er,
eins og áður getur, innan frá
komin að áliti Piagets. En það
er um hana eins og vitsmuna-
þroskann, að hún sprettur
fram í viðfangi við athafnir
barnsins, þegar hin innri skil-
yrði eru til staðar. En máli
hlýtur að skipta, hvers konar
aðstæður barnið hefur til at-
hafna, og þá i þessu tilviki,
hvers konar samskiptum við
aðra það á kost á og hversu
fjölþætta reynslu það fær, sem
reynir á siðgæðismat. Piaget
telur þetta einmitt mikilvægt,
og þvi fer þar af leiðandi
fjarri, að hann telji að um-
hverfið skipti engu máli. En
það mótar ekki siðgæðiskennd
barnsins í sinni mynd, heldur
ýtir undir þróun eða tefur
hana og gildir hið sama um
vitsmunaþroskann.
En hér er það skemmst
31