Samvinnan - 01.02.1981, Blaðsíða 46

Á áttrœðisafmœli Tómasar
Mannúðarviðhorf
hans, ljúfmennska og
fáguð framkoma
leynir sér ekki.
„gullöld öryggisins.“ En á unglingsár-
um Tómasar Guðmundssonar brustu
þær vonir, og fyrri heimsstyrjöldin
skilaði kynslóð hans i arf heimi, sem
var flakandi í sárum. En sú kynslóð
fékk líka ísland sjálft í arf, fagnaði
fullvalda ríki i skugga striðs og eyð-
ingar. Á vori lifsins horfði æskan
fram á bjart sumar eftir langan vetur.
Úr jarðvegi nýrómantikurinnar óx
hvert skáldið af öðru og kvað um and-
stæður lífsins í fögnuði og trega á
mörkum tveggja siða í heimi og landi.
Eitt þeirra var Tómas Guðmundsson.
Fyrsta bók hans, „Við sundin blá,“
virðist ekki hafa skorið sig sérstak-
lega úr, borið saman við önnur ljóða-
kver ungra og óráðinna skálda á líku
reki. En okkur getur nú virst sem hún
hafi bent fram á við, þvi að hún var
i senn trú sínum tíma, blæ dægranna
upp úr 1920, og forleikur „Fögru ver-
aldar.“ Þetta litla kver má heita sam-
felldur óður til ástar og fegurðar í
anda rómantískra hugmynda, sem
ekki voru þó orðnar ýkja samsettar
eða margbrotnar, en sú ögun og
smekkvísi, sem lýsti sér i umgengni
höfundarins við ljóðlistina, lofaði góðu
og er nú löngu hætt að koma lesend-
um hans á óvart.
Svo liðu átta ár. En haustið 1933
gerðist eitt af ævintýrum íslenskrar
bókmenntasögu, þegar „Fagra veröld“
kom út. Hafi Tómas Guðmundsson
vaknað einn morgun og verið þá orð-
inn frægur, gerði hann Reykjavík jafn
fræga á svipstundu. íbúar þessarar
smávöxnu höfuðborgar, sem orðið
hafði kveikja svo margra af ljóðun-
um í þessari bók, vöknuðu skyndilega
til vitundar um hana og sig eins og
margoft hefur verið lýst. Borgin sjálf
og hlutveruleiki hennar, húsin, göt-
urnar, garðarnir, farartækin og fólk-
ið, golan, særinn og sólin og hið iðandi
lif, sem þar var lifað, var þá eftir allt
saman slungin einhverjum dularfull-
um og kitlandi töfrum. Það þurfti að-
eins alla skerpu skilningarvitanna og
skáld til þess að skynja þetta og lýsa
þvi í ljóði, svo að lesendurnir gætu
áttað sig á því og tileinkað sér það. Og
af svo mikilli hind voru ljóðin gjör, að
í hinni gullnu birtu, sem af þeim staf-
aði og um þau lék, gat orðið erfitt að
átta sig á því, hvar draumur og veru-
leiki mættust og hvernig orsakasam-
bandi þeirra var háttað við það hug-
arástand, sem ljóðin ollu. Þannig gaf
Tómas Guðmundsson Reykjavík nýja
og örvandi sjálfsvitund, sem lengi
mótaði hugmyndir Reykvikinga og
annarra landsmanna um höfuðborg-
ina. Það eimir eftir af þeim enn í dag,
því að þótt margt sé breytt, gengur lif-
ið sinn gang eins og forðum, og í ljóð-
um Tómasar lifir borgin sjálfstæðu
lifi, sem fátt bendir til, að sé hætta
búin.
Til voru þeir, sem töldu það goðgá
að yrkja af skilyrðislausum trúnaði
um fegurðina í kreppunni miðri og sök-
uðu Tómas Guðmundsson um það,
þegar ógnir seinni heimstyrjaldarinn-
ar stefndu öllu lifi hnattarins i voða,
að taka ekki nógu afdráttarlausan
þátt í baráttunni. „Skilyrðislaus dýrk-
un á óraunsærri, jafnvel dulúðugri
ljóðrænni fegurð," sem áttu að vera
skammaryrði um ljóð hans, fór þó
ekki framhjá þeim, og kvæði hans frá
striðsárunum eru sjálf til vitnis um,
hve óréttmætar sakir voru á hann
bornar. Og mikil var sú gæfa Tómasar
að svikja hvorki sjálfan sig né aðra
á tímum stríðs og kreppu, þó að kalt
blési, heldur halda dyggan vörð um
vígi hreinnar ljóðrænnar fegurðar í
skugga skelfingar og vonbrigða. Einn-
ig það er að sinu leyti hetjuleg vörn
og heiðarleg afstaða, því að hversu
færi, ef allir vikju af þeim verði?
Þess vegna er nú unnt að þakka
Tómasi Guðmundssyni ljóð hans af
heilli hug en ella. Töfrum þeirra lýsir
hins vegar enginn með venjulegum
orðum úr sinni hversdagsorðabók. Við
verðum að láta nægja að minna á
fögnuð okkar yfir ljóðmáli hans og
stíl, myndauðgi ljóðanna, þverstæðu-
fullum samleik skops og alvöru, óvænt-
um hugmyndatengslum, hrynjandi
orðanna, hljómi þeirra, blæ og lit,
fögnuð okkar yfir öruggri formskynj-
un og fáguðum smekk Tómasar og
öllu, sem lesa má milli línanna. En
ekki er þó minnst um vert mannúð
hans og siðferðilega alvöru, sem undir
býr, hið holla og mannbætandi við-
horf hans til lífsins og tilverunnar í
gamni og alvöru, sem gerir þetta mikla
skáld ljóðrænna tilfinninga að vini
hvers venjulegs lesanda, sem tekur
tryggð við hann á annað borð.
Þess gerist ekki þörf að nefna hér
sérstaklega fleiri bækur Tómasar Guð-
mundssonar en gert hefur verið. Það
mætti segja, að mörg ljóðanna i
„Fögru veröld“ séu um Reykjavík eða
að sum kvæðin í „Stjörnum vorsins"
séu um útlend yrkisefni, hvort sem
þau yrkisefni eru huglæg eða hlutlæg.
Samt væri það einungis formsatriði.
Öll ljóð Tómasar eru auðvitað „um“
eitthvað á ytra borði, en þó aldrei
nema um tvennt. Annaðhvort eru þau
fagnandi lofsöngvar um fegurð lífsins
og jarðarinnar eða harmljóð um fall-
valtleik beggja. Þau lifa í spennunni
46