Neisti - 01.08.1970, Blaðsíða 4

4
Herbert Marcuse:
Endalok Htbplunnar
Fyrirlestur fluttur við Freie Universi-
tát 1 Vestur-Berlin 1967.
Ég verð að byrja á einfaldri staðreynd,
en hún er sú, að á okkar dögum er hvaða
lífsform sem er, sérhver breyting á
tæknilegu og náttúrlegu umhverfi, raun-
verulegur möguleiki, sem jafnframt er
sögulega ákvarðaður. Við getum nú ádög-!
um, gert umheiminn að helviti -og er-
um á góðri leið með að gera það, eins
og þið vitið. Við getum einnig breytt
honum í hið gagnstæða. Þetta táknar
dauða útópfunnar, þ. e.a. s. allar þær
hugmyndir og kenningar, sem enn nota
útópíuhugtakið til þess að draga sögu-
lega og samfélagslega möguleika \ efa,
hafa úrelzt og geta nú í sérstökum skiln-
ingi táknað dauða sögunnar; í þeim
skilningi -og það er það, sem ég gjarna
vildi ræða við ykkur í dag- að hina nýju
möguleika mannlegs samfélags og um-
hverfis þess er ekki lengur hægt að túlka
sem framhald af hinu gamla. Það er ekki
hægt að setja möguleika okkar í dag í
sömu sögulegu framvindu, heldur er
skilyrði þeirra rof á hinni sögulegu fram-
vindu, þar sem gengið er út frá eigind-
arlegum(kvalitativum) mun á frjálsu sam-
félagi og þjóðfélagi okkar daga, sem
ennþá er ófrjálst, og samkvæmt Marx
gerir \ rauninni alla mannkyns söguna
til okkar dags að forsögu mannkynsins.
En ég held líka að Marx hafi verið allt
of bundinn af hugtakinu um framvinduna
og hugmynd hans um sósíal ismann sé
ekki enn -eða ekki lengur- það ákveðna
neikvæði kapitalismans, sem hún ætti
að vera.
Þetta þýðir, að hugtakið dauði útópiunn-
ar felur \ sér nauðsyn þess í það minnsta
að ræða nýja skilgreiningu á sósíalisman-
um á grundvelli spurningarinnar um það,
hvort hin marxiska sósialismakenning
eigi nú ekki frekar við aflokið stig í þró-
un framleiðsluaflanna.
Þetta kemur að mmu viti skýrast í
ljós x hinni frægu greiningu á milli rík-
is frelsisins og ríkis nauðsynjarinnar.
Þar sem ríki frelsisins getur einungis
hugsast og verið handan rfkis nauðsynj-
arinnar, þýðir það að riki nauðsynjar-
innar heldur áfram að vera riki nauð-
synjarinnar einnig \ formi firrtrar vinnu.
Þetta þýðir, eins og Marx hefur sagt,
að allt sem gerst getur í þessu riki er
það að vinnan verður útfærð á eins
skipulegan hátt og mögulegt er, -en
hún heldur áfram að vera vinna í og fyr-
ir riki nauðsynjarinnar, og þar með ó-
frjáls.
Ég held, að einn hinna nýju möguleika,
sem einnig sýnir eigindarlegan mun hins
frjálsa og ófrjálsa samfélags, sé ein-
mitt að finna riki frelsisins í riki nauð-
synjarinnar, í vinnunni sjálfri og ekki
einungis handan vinnunnar.
Ef þið viljið fá skarpari framsetningu
á þessari hugmynd, vil ég orða hana þann-
ig: Við verðum í það minnsta að hafa fyrir
hugskotssjónum hugmynd um leið til sosíal-
isma,s‘em liggur frávisindum til sósialisma
en ekki, eips og Engels hélt, frá útópíu
til vísinda.
Otópía er sögulegt hugtak. Það vísar
til áætlana um ummyndanir á samfúlag-
inu, sem teknar eru sem ómögulegar.
Hvers vegna ómögulegar? Þegar rætt er
um útópiur, þýðir ómöguleikinn venjulega
ómöguleikinn á að gera áætlun um nýtt
samfélag að veruleika-
1. vegna þess að hinir huglægu og hlut-
lægu þættir í vissu gefnu þjóðfélagsá-
standi eru ekki ennþá nój*u "þroskaðir".
Dæmi: kommúnistískar aætlanir \ frönsku
byltingunni. Eða kannski í dag: sósial-
ismi í háþróuðustu auðvaldsríkjunum.
E.t.v. er hvort tveggja dæmi um raun-
verulega eða fullyrta fjarveru huglægra
og hlutlægra þátta, sem gera það mögu-
legt að koma áætlunni í framkvæmd.
2. hægt er að líta á áætlanir um um-
myndun þjóðfélagsins sem óframkvæm-
anlegar vegna þess, að þær brjóti í
bága við visindalega iastmotuð iögmál,
líffræðileg lögmál, eðlisfræðileg lög-
mál o. s. frv. . T. d. gamla hugmyndin
um eilúfa æsku mannanna, eða hugsunin
um afturhvarfið til ákveðinnar gullald-
ar. Ég held að við getum aðeins talað
um útópiu í síðast nefndri merkingu, þ.
e„ þegar aætlunin um ummyndun samfel-
agsins er í mótsögn við visindalega
sannanleg lögmál. Aðeins slíkar áætlan-
ir eru í raun réttri útópískar, þ. e,
handan sögulegs möguleika.
Fyrri flokkurinn, þar sem hinir nauð-
synlegu huglægu og hlutlægu þættir, eru
ekki til staðar, getur þegar bezt lætur
aðeins verið timabundið óframkvæman-
legur. Forsendur Karls Mannheim eru
til dæmis ófullnægjandi til þess að sýna
hið óframkvæmanlega í slíkum áætlun-
um, fyrst og fremst af þeirri einföldu
ástæðu, að það er alltaf fyrst eftir á,
og ekki fyrr, sem hægt er að segja til
um það, hvort áætlanirnar eru fram-
kvæmanlegar. f raun og veru er ekkert
merkilegt við það, að aætlun um um-
myndun samfélagsins er álitin ófram-
kvæmanleg, af þvi að hún hefur sýnt sig
vera það í sögunni. En samt sem áður
er þessi forsenda fyrir óframkvæman-
leik áætlunarinnar ógild, þvi að það
gerist auðveldlega, að framkvæmd bylt-
ingarkenndrar áætlunar er stöðvuð af
andspyrnuöflum, sem hægt er að vinna
bug á -og verða unnin- einmitt a meðan
á byltingunni stendur. Þess vegna er
hæpið að hægt se' að setja fram skort á
ákveðnum huglægum og hlutlægum þátt-
um sem forsendu fyrir þvi að ummynd-
un geti átt sér stað, Hið mikilvæga ~og
það er okkar viðfangsefni núna- er að
marxisminn verður ekki útópískari af
þeirri foirsendu, að ekki er hægt að skil-
greina neina byltingarsinnaða stett í
hinum mest tæknivæddu auðvaldsríkjum
nútimans. Þau þjóðfélagsöfl, sem bera
byltinguna uppi, myndast fyrst a sjalfu
byltingarskeiðinu, þetta er gamall og
góður marxismi. Það er ekki alltaf hægt
að reikna með þvi heppilega og einfalda
ástandi, að þessi byltingaröfl séu svo að
segja til reiðu, þegar hin umbyltandi
hreyfing hefst.
En að mínu áliti er til ein gild forsenda:
þegar hin efnalegu og vitsmunalegu öfl
til ummyndunar eru fyrir hendi, en skyn-
samleg notkun þeirra er hindruð með
þeirri skipulagningu framleiðsluaflanna,
sem fyrir eru. Og í þessum skilningi
held ég að við getum nú raunverulega tal-
að um dauða útópiunnar.
Við höfum nú þau efnaleguo^ vitsmuna-
legu öfl, sem skapað geta frjalst samfél-
ag. Ástæðan fyrir þvi að þau koma ekki
að notum, er hin algera virkjun núverandi
þjóðfélags á framleiðsluöflunum gegn
möguleika sinum til frelsis. En þetta á-
stand gerir áætlunina um ummyndun á
engan hátt útópiska.
f þessum skilningi er hægt að útrýma
fátækt og eymd, það er mögulegt að út-
rýma firrtri vinnu, mögulegt að afnema
það, sem ég hef kallað umframbælingu
(surplus repression). Ég held að við sé-
um nokkuð sammála um þetta, og það
sem verra er;. ég held að andstæðingar
okkar séu okkur líka sammála um þetta.
Það er varla hægt að finna nokkurn vis-
indamann nú á dögum,-sem við getum
tekið alvarlega, jafnvel ekki innan hinn-
ar borgaralegu hagfræði- sem mundi
mótmæla þvi að með þeim tæknilegu
framleiðsluöflum, sem fyrir hendi eru,
-jafnt efnalegum og vitsmunalegum- er
hægt að útrýma sulti og eymd. Við get-
um ekki heldur fundið þann, sem mót-
mælir því, að það sem er að gerast í
nútimanum rna skrifa á reikning hinnar
félagslegu og pólitísku skipulagningar
jarðarinnar.
En jafnvel þó að við séum sammála um
þetta, höfum við ekki enn gert okkur
nægilega ljóst, hvað þessi tæknilega
mögulega útrýming fátæktar, eymdar og
firrtrar vinnu felur í sér. Þetta vil ég
gjarnan taka á dagskrá núna, þannig að
þessi sögulegi möguleiki verður að hugs-
ast í formi, sem raunverulega felur í
sér rof x sögu mannsins til þessa tima
frekar en áframhaldandi framvindu henn-
ar., neikvæðið frekar en hið jákvæða,
mismuninn frekar en framfar ir Þetta
felur i sér virkjun og frelsun ákveðinn-
ar víddar í mannlegum veruleika, mann-
legrar viddar á efnislegum grunni, virkj=
un hinnar líffræðilegu víddar í tilveru
mannsins.
Það sem um er að ræða er hugmyndin
um nýja mannfræði, ekki eingöngu sem
kenningu, heldur einnig sem lifsform,
-tilurð og þróun frjórrar frelsisjparfar,
frelsis sem byggist ekki lengur a og tak-
markast jafnframt af nauðsyn og knapp-
leika hinnar firrtu vinnu. Hér er um að
ræða nauðsynina á að þroska eigindar-
lega nýjar mannlegar þarfir. Þess vegna
tala ég um hina líffræðilegu vídd -þörf
í mjög ákveðnum líffræðilegum skilningi.
Nú á dögum er þörfin fyrir frelsi í þess-
um skilningi ekki til sem lifsnauðsyn,
a.m.k. ekki meðal stærsta hluta hinna
einsmótuðu þegna þróaðra auðvaldsríkja.
f skilningi slfkrar lifandi þarfar hefur
hin nýja mannfræði f sér fólgið brumið
að nýrri siðfræði ,sém er hvort tveggja
f senn arfur og neikvæði gýSinglegralr>‘
kristinnar siðfræði, er raðið hefur miklu
um sögu vestrænnar siðmenningar til
þessa.
Það er f rfkum mæli samfella af þörf-
um, sem þróast hafa og verið hefur
fullnægt f þrúguðu (repressfvu) samfél-
agi, sem framkallar stöðugt á ny hið
þrúgaða samfélag f einstaklingnum sjálf-
um. Einstaklingarnir framkalla með
þörfum sfnum þrúgað samfélag, jafnvel
út f gegn um byltinguna, og það er ein-
mitt samfella hinna þrúgandi þarfa, sem
hingað til hefur hindrað stökkið frá meg-
indinni (kvantitetinu) til eigindar hins
frjálsa samfélags.
Þessi hugsun gengur út frá þvf að mann-
legar þarfir hafi sö^ulegt eðli, Að hínum
dýrslegu þörfum fraskildum eru allar