Verklýðsblaðið - 15.12.1931, Blaðsíða 5

15. des.
55. tbl.
VERKTVÐSBIAÐie
Rothðgg á ríkisrekstrar kenningar Framsóknar og krata.
Framsókn gefst upp við „fðgþvinguðu samvinnuna“.
Síldareinkasala Islands er afnumin með
bráðabirgðalögum, útgefnum af Framsóknar-
stjórninni með samþykki íhaldsins. Bú hennar
er tekið til gjaldþrotameðferðar. Skiptaráð-
endurnir eru Svavar Guðmundsson og Lárus
Fjeldsted, báðir úr bankaráði Útvegsbankans.
Hvort þar með eigi að búa þá undir þeim
skyldari búaskifti, skal ósagt látið.
Síldareinkasalan var gjaldþrota. Þar með
íékk ríkisauðvaldið í síldarútveginum rothögg
sitt. Áður, 1927, hafði einkaauðvaldið í útvegi
þessum farið á hausinn. Nú bíður því ekkert
annað en hrein yfirdrottnun útlenda síldar-
auðvaldsins með leppmennskunni, sem forðum
daga, eða tilraunir ríkisvaldsins til að endur-
reisa einkasöluna. En hvorttveggja þýðir, að
hjakka I sama farinu, sama gjaldþrotinu. Skal
nú litið hratt yfir sögu síldarmálanna.
Tímabil einkaauðvaldsins og frjálsu
samkeppninnar.
Fram að 1922 var síldarútvegurinn mest-
megnis rekinn af norsku og sænsku útgerðar-
auðvaldi, unz íslenzku síldarútgerðamennirnir
með fiskveiðalöggjöfinni 1922 knúðu fram úti-
lokun Norðmannanna og ráku þá til samkeppni
í söltun út á hafi. Sviftu þeir verkaiýðinn
vinnu og ríkið tekjum með framferði þessu.
Þetta var tilraun útgerðarmannastéttarinnar
til þjóðlegs sjálfstæðis. Hún viidi sjálf sitja
ein að arðráni íslenzka verkalýðsins og aðstöð-
unni til landsöltunar.
En íslenzka útgerðarmannastéttin gat ekki
stjórnað síldarútveginum sjálf. Hún sökk
dýpra og dýpra í leppmennsku við sænska síld-
arauðvaldið. Óskilvísi og sviksemi um kaup-
greiðslu jukust um allan helming. Síldarútveg-
urinn komst í öngþveiti. Að lokum urðu sjálf-
ir útgerðarmennirnir að viðurkenna að frjálsa
samkeppnin var dauðadæmd. Aðalforsprakki
þeirra, Björn Líndal, bar í samráði við „Kveld-
úlf“ fram frumvarp á Alþi.ngi 1926 um einka-
sölu á síld. 20 útgerðarmenn áttu að fá ein-
veldi yfir síldarútveginum. Einn Thorsanna
átti að vera forstjóri einkasölunnar utanlands.
Einkasölulög Kveldúlfs komust í gegn með at-
kvæði Jónasar frá Hriflu í e. d. — En útgerð-
armenn höfðu ekki samtök né manndáð til að
framkvæma þau. Það fór sem oftast hjá þeim
herrum. Enginn þeirra trúði neinum hinna fyr-
ir eyrisvirði. Síldarvertíðin 1927 var rothöggið
á frjálsu samkeppnina — og á Alþingi 1928
komst Síldareinkasala Islands á stofn.
Tímabil ríkisauðvaldsins 1927—1931.
Frumvarp það, sem að lögum varð, byggðist
á sambræðslu milli Fi'amsóknar og krata. Eftir
frumvarpi J. Bald vilau kratarnir láta ríkis-
stjórnina algerlega sjá um söluna, en hinsveg-
ar átti ríkið ekki að kaupa síldina, heldur að-
eins skila andvirðinu smásaman til síldareig-
enda. En að samkomulagi varð skipulagið eins
og það er kunnugt orðið. Það varð mitt hlut-
skipti að verða einn af framkvæmdarstjórum
Síldareinkasölunnar. Ég áleit að nú væri tími
til kominn að láta reynsluna skera úr, hvort
ríkisrekin fyrirtæki og einkasölur innan auð-
valdsskipulagsins gætu orðið verkalýðnum til
hagsbóta eða ekki.
Teningunum var kastað. Stéttabarátta verka-
lýðsins var flutt inn fyrir vébönd einkasölunnar.
Fyrsta árið sýndi yfirburði Einkasöluskipu-
lagsins verzlunarlega yfir frjálsu samkeppnina.
Þó spilltu íslenzkir síldarbraskarar fyrir söl-
unni eftir mætti, — buðu t. d. Svíum að borga
nokkuð af síldarandvirðinu, sem Einkasalan
léti þá hafa, til baka til síldarkaupendanna, til
að koma sér í mjúkinn hjá þeim. Svo var lepp-
mennskan þeim í merg runnin.
Síldarhöfðingjarnir norðanlands græddu 1928
yíir J/á miljón króna. Ég áleit að verkalýður-
inn ætti ekki að skipta sér af síldarmálunum
til þess að auka gróða fjandmanna sinna, held-
ur til að taka yfirráðin og hagnaðinn sjálfur.
Afskipti verklýðshreyfingarinnar af Síldar-
einkasölunni gátu ekki grundvallast á öðru en
reyna að tryggja verkalýðnum liagsbætur og
yfirráð yfir Einkasölunni. En hinsvegar var
]jað frá upphafi tilgangur útgerðarmanna-
stéttarinnar — og fulltrúa þeirra í öllum þing-
íiokkum — að festa auðvaldsskipulagið og
gróða sinn með þessu nýja fyrirkomulagi.
Þessvegna hélt ég því fram, að það gæti þá
ekki frá sjónarmiði verkalýðsins verið „til-
gangur einkasölunnar að reisa þá stétt fjár-
hagslega við, sem komin var með útveginn á
glötunarbarminn, en láta höfuðáhættuna hvíla
á fiskimönnum og sjómönnum“ (Réttur 1928,
bls. 136).
Krafðist ég þess þá, að valið yrði um hvort
einkasalan ætti að verða atvinnurekendum ei'n-
um til hagsmuna — og þá yrðu jafnaðarmenn
að berjast gegn henni, — eða hvort „ágóði
síldarútvegsins rynni til verkamanna, fiski-
manna og ríkisins og yrði notaður til að bæta
afstöðu hinna vinnandi stétta í atvinnuvegin-
um“. (Réttur, sarna stað).
Baráttan hófst vorið 1929 með verkfalli og
kauphækkun sjómanna á Akureyri og hélt
áfram 1930 með Krossanesverkfallinu og kaup-
hækkun verkalýðs á Siglufirði. Að sama skapi
harðnaði baráttan milli útgerðarmanna og mín
innan Einkasölunnar. Ing-var Guðjónsson og 8
aðrir „þeir helztu“ heimtuðu mig settan frá
1929, Jónas frá Hriflu krafðist þess sama og
loks 29. des. 1930 komu Ihalds- og Framsókn-
armenn sér saman um að segja mér upp, enda
var jeg þá sjálfur orðinn ákveðinn í að fara,
þar sem mér duldist ekki lengur að Síldareinka-
salan var orðið algert verkfæri í höndum út-
gerðarmanna, sem verkalýðurinn fengi ekki
notað sér til hagsbóta.
Tilraunirnar 1929 og 1930 til að'bæta kjör
verkalýðsins í síldaratvinnunni sýndu það
áþreifanlega, að aðeins með harðvítugustu
stéttabaráttu verkalýðsins vanst nokkuð á.
Dómurinn var fallinn yfir ríkisrekstrarhug-
myndunum í síldarútveginum sem hagsbótum
fyrir verkalýð. Ríkisauðvaldið átti aðeins að
festa auðvaldið í sessi, svo að það gæti trygg-
ar arðrænt verkalýð á sjó og landi. Dauðadóm-
urinn yfir ríkisrekstri sem endurbót fyrir
verkalýðinn var upp kveðinn. Síldareinkasal-
an stimpluð sem einokunarhringur útgerðar-
manna, sem verkalýðurinn aðeins getur bar-
izt á móti.
1931: Útgerðarmannavöld:
Óstjórn — kúgun — skemmdir.
Saga síldarmálanna 1931 er einhver sú ófagr-
asta, sem getur.
Útgerðarstórlaxamii' beita nú hinum óskertu
völdum sínum til að sölsa undir sig alla sölt-
unina, gera það að einkasamningum milli sín
og saltenda hvernig henni væri ráðstafað. Var
þar með tilgangurinn að hafa frjálsari hend-
ur um kaupkúgun við verkalýð og drepa Sölt-
unarfélag Verkalýðsins. Léði Erlingur Frið-
jónsson þeim lið til þessa verks. Afleiðingarn-
ar sýndu sig brátt.
Útgerðarmenn ráðstöfuðu síldinni til söltun-
ar hjá vildarvinum sínum, án þess að kveðja
sjómenn ráða í nokkru. Síldin og meðferð
hennar var gersamlega á ábyrgð útgerðar-
mannanna. Sjómennirnir létu sortera úr síld-
inni eftir vild, þeir báru enga ábyrgð. En hvað
kemur á daginn? Útgerðarmennirnir og vinir
þeirra, saltendur í landi, skemma yfir 40,000
tunnur af síld, eyðileggja um einnar mil-
jón krónu virði af síld, vinnu og um-
búðum. Sérþekkingin á síldinni, sem íhalds-
blöðin guma mest af, sýndi sig- nú í algleym-
ingi. En miljónatapið af skemmdu síldinni er
látið skella á sjómönnunum, í stað þess að út-
gerðarmenn og síldarsaltendur eiga að bera
það einir. Fleiri hundruðum þúsunda króna er
stolið af sjóniönnunum með þessari aðferð,
borgarablöðin og kratarnir hjálpast að við að
þegja það í hel.
Á eftir ráninu á sjómönnum kemur kaup-
kúgunin í landi.
Þar þurftu íhaldsatvinnurekendurnir ekki að
hafa sig í frammi. Kratabroddarnir unnu verk-
ið fyrir þá. Á Siglufirði sprengdu þeir Verka-
kvennafélagið til að geta knúið fram lækkun á
taxtanum og rænt nokkrum tugum þúsunda
króna frá verkakonum. Á Akureyri var einn
helzti kratinn í framkvæmdanefnd atvinnurek-
enda til að knýja fram atvinnurekendataxt-
ann. Að launum kaus Alþýðusambandsstjórn-
in þennan atvinnurekenda til að stjórna Síldar-
einkasölunni.
Það verður ekki annað sagt en þeir stór-
laxarnir hafi nú ætlað sér að maka krókinn
svo um munaði.
En þó þeim heppnaðist með dyggilegri að-
stoð kratanna að ræna sjómenn og kúga verka-
lýð til kauplækkunar, þá voru þeir né þeirra
skipulag samt enganveginn fært um að koma
síldinni í verð.
Kreppan og heimsverðfallið gerði sitt og
óstjórn og sundurlyndi útgerðarmanna sjálfra
rak rothöggið á altsaman. Ofan á máttleysi í
sölunni erlendis bættist afskiptasemi og ringul-
reið útflutningsnefndar. Um hreinsuðu síldina
var þráttað fram og aftur unz allt var of seint.
Og meðan Líndal var að bjóða hreinsaða síld
á 23 kr„ sem var í rauninni fyrirframseld á 37
kr„ bauð I. G. liana út fyrir 12 kr.! Þetta voru
aðferðirnar! Síðan var Líndal sendur út til Sví-
þjóðar — en hans afrek við Svíann voru þau,
að setja tugi þúsunda tunna í umboðssölu til
sænska síldarauðvaldsins, — svo það gæti ger-
samlega ráðið verðinu sjálft. Svo djúpt hafði
einkasalan aldrei sokkið áður. Kaupandinn var
látinn skammta sér verðið.
Gjaldþrot Sí 1 dareinkasöíunnar.
Eftir einnar vertíðar sameiginlega óstjórn
útgerðarmanna, með íhald og Framsókn sem
fulltrúa sína í útílutningsnefnd, c Sil.aroinka-
salan orðin gjaldþrota. Skuldir 1.700.000 kr.
Eignir 109.000 af síld, þriðjungur þar af talinn
skemmdur.
Það verður ekki sagt, að gjaldþrot, þetta sé
reitt sérstaklega stórt rriælt á mælikvarða út-
gerðarbraskaranna. Fylgifiskar og skjólstæð-
ingar Ihalds og Framsóknar eru vanir hver
fyrir sig að taka dýpra í árinni með gjaldþrot-
in: — Sbr.:
Gísli Johnsen: Skuldir 1.500.000 kr„ sem
engar eignir voru til fyrir.
Kárafélagið: Skuldir 1.600.000 kr„ sem eng-
ar eignir eru til fyrir.