Andvari - 01.01.1986, Side 98

96
ÁRNI SIGURJÓNSSON
ANÐVARI
Sjálfstæði hans, einræni og landnámshugur er og sömu ættar. Honum
kippir í kynið til forfeðranna sem vér erum svo hreyknir af, einmitt vegna
þess, að þeir fóru hver sinnar leiðar — voru landnámsmenn og sjálfseignar-
menn. (Myndir 1, 1925, 68)
Bjartur minnir vissulega á hetjur íslendingasagna eða goðsöguna um
þær. En önnur goðsaga hefur ekki síður sett mark sitt á Bjart í Sumarhús-
um. í Úngur eg var ræðir Halldór tildrög þess að hann skrifaði Sjálfstætt fólk
og getur þess þar hve mikil áhrif stytta Einars Jónssonar af Utlaganum eða
Útilegumanninum hafði á hann sem barn. í „Útilegumanninum", grein frá
1943, segir Halldór: „Kjarni íslensks harmleiks, örlög einbúans, birtist í
Útilegumanninum á jafn veglegan hátt og í ýmsum bestu skáldverkum ís-
lenskum í rituðu máli, t. d. Grettissögu og Fjallaeyvindi.“ (Sjálfsagðir hlutir,
3. útg. 201-202)
Kápumyndin á frumútgáfu Sjálfstœðs fólks er teikning af þessari styttu
Einars, Útilegumanninum, og gerði hana Guðmundur Einarsson frá
Miðdal. Bjartur minnir einkum á Útilegumanninn þar sem hann ber Ástu
Sóllilju á leið að nýjum bústað í sögulok. En hann er raunar alla tíð útlagi
allt frá upphafi sögunnar. í bréfi til ensks forleggjara 4) skrifaði Halldór
árið 1937 að Bjartur væri þegar allt kæmi til alls einmitt útlagi.
í túlkun Alexanders Jóhannessonar í fyrirlestri frá 1919 var útlagi Einars
ekki fyrst og fremst sá hrakti og brottræki, heldur táknar hann að sögn
Alexanders fremur „útlagann í listum, einferðamanninn í óbygðum list-
anna, er loks eignast fagurt afkvæmi eftir margra ára leit og erfiði“ (And-
vaka 1919, 137). Halldór Laxness lét svipuð orð falla um nauðsyn þess að
listamaðurinn fari eigin leiðir „út í sjaldgæfíð“ í grein árið 1926, og vísaði
þar til Nietzsche (Lesbók Mbl. 15/8. 1926). Útlaginn var fyrst og fremst ein-
staklingshyggjumaður í hugum margra, og hafi hið sama gilt um Halldór
Laxness virðist þar komin upp skemmtileg þversögn við þá staðreynd að
Sjálfstæðu fólki er ekki síst beint gegn einstaklingshyggjunni.
Það er þýðingarmikið atriði í Sjálfstæðu fólki að hetjan er ekki einföld né
hetjuskapur hennar yfirborðslegur. Halldór virðist meðal annars ætla sér
að sýna fánýti þess að vera hetja í þágu vonds málstaðar. Og um leið birtist
sú hugsun í sögunni að vald sé ekki dyggð, að hið mjúka sigri hið harða,
eins og segir í Bókinni um veginn, enda eru Hallbera og Nonni litli í Sjálf-
stæðu fólki miklu fremur hetjur en Ingólfur Arnarson Jónsson, Hallbera
sakir dyggðar sinnar og Nonni sakir þess að hann er söguhetja, hann er
spegill hins skrifandi sjálfs í bókinni, eins og gesturinn í túni Bjarts er
reyndar líka. Maður getur kannski sagt til einföldunar að í sögunni séu
fjórar hetjur: Ingólfur Arnarson Jónsson sé hetja sakir valds, Bjartur sé
hetja sakir tryggðar við vondan málstað, og Nonni sé hetja sem söguhetja —
eða réttara sagt höfundarhetja.