Andvari - 01.01.1956, Síða 83

andvari
Úr hagsögu íslands
79
niuna, þó enn auki stóru við upp úr aldamótunum 1400. Röskun
sú, er nú varð á atvinnuháttum, hafði djúptæk og langvinn áhrif
á sjálfa byggðina. Laust eftir 1400 leggst byggð niður á fjölda
mörgum jörðum vegna fólksfækkunar eftir Svarta dauða (1402—
1404). Vegna mannfækkunarinnar varð tilfærsla sú, er um sama
leyti varð á byggðinni vegna breyttra atvinnuhátta, miklu til-
finnanlegri en annars myndi orðið hafa, því að í sumum stöð-
um þéttist byggðin eða hélzt vel við, og kom mannfækkunin svo
með tvöföldum þunga niður á öðrum stöðum. Heildaráhrif þess-
ara atburða á byggðina urðu þau, að í lágsveitum sunnanlands,
við Faxaflóa, Breiðafjörð og víða um Vestfirði, þar sem auðveld-
ast var að hafa not sjávarins, hélzt byggðin að mestu eða þéttist
jafnvel, en strjálaðist því meira nyrðra og eystra, einkum í há-
sveitum. Fljáleigubyggðin, sem jafnan var mest sunnan lands og
vestan, nær á þessum tímum hámarki, og líkt má segja um
búðsetu fólks í höfuðverstöðvunum, svo sem í Vestmannaeyjum,
um Suðurnes og Snæfellsnes. Má kalla, að ástand þetta haldist
með litlum breytingum fram á 19. öld. Þungamiðja byggðar-
mnar liggur alla tíð í héruðunum syðra og vestra, í grennd við
höfuðverstöðvarnar. Að öðru leyti stóð byggðin með misjöfnum
hlóina eftir árferði og öðrum atvikum, er höfðu áhrif á almanna
hagi. En misfellur þær, sem urðu, komu að vonum jafnan harð-
ast niður á fátækasta fólkinu, kotbændum og þurrabúðarmönnum.
Aður var að því vikið, að um 1100 hafi byggðin í landinu
verið komin í það horf, að býlin eða jarðimar hefðu þá yfirleitt
verið búin að fá þá stærð og snið, sem síðan hefir lengst af hald-
lzt. Llm eignarráð jarðanna er aftur á móti fátt kunnugt og örð-
ugt að gera sér ljósa grein fyrir því, hversu þeim hafi þá háttað
verið. Af leiglendingsþætti Grágásar má samt ráða það, að all-
mikið hafi verið um leigujarðir, er hér var komið sögu, áður en
lúrkjan tók að eignast jarðir til muna. Hafa það efalaust helzt
verið hinar fornu höfðingjaættir, er aðstöðu fengu til slíks auð-
safns, og svo einstöku dugnaðannenn, er auðguðust á kaupferð-
um, eða með öðrum hætti, og keyptu lönd fyrir aflafé sitt.
6