Stúdentablaðið - 17.06.1969, Síða 1

studenta fivsxg
blad
4. TBL. XLVI. ARG.
17. JUNI 1969
VÍSINDI, FRAMFÖR OG FRELSI
Ýmsum forystumönnum íslenzku þjóðarinnar í sjálfstæð-
isbaráttunni var Ijóst, að innlendur háskóli er ein af for-
sendum fullveldis menningarþjóðar, enda er aðdragandinn
að stofnun Háskóla Islands samtvinnaður frelsisbaráttu
Islendinga.
Hugmyndir Fjölnismanna.
1 framtlðardraumum Fjölnls-
manna átti hugmyndin um ís-
lenzkan háskóla sinn sess. Bald-
vin Einarsson samdi árið 1828
ritgerð, sem hann nefndi „Tanker
om det lærde Skolevæsen i Is-
land“. 1 þeirri ritgerð bendir hann
á umbætur, sem gera þurfi á
Bessastaðaskóla, og þar leggur
hann til að stofnuð verði einskon-
ar framhaldsdeild við skólann,
þar sem verði sérmenntaðir þeir
stúdentar, sem ekki ættu þess
kost að halda utan til náms. Svip-
uð viðhorf koma fram hjá Tómasi
Sæmundssyni I ritlingnum „Is-
land fra den intellektuelle side
betraget“ sem gefinn var út árið
1832, og í Fjölni 1835 nefnir hann
háskóla beinlinis. Telja má, að
flutningur Latínuskólans frá
Bessastöðum til Keykjavíkur og
stofnun prestaskólans eigi rætur
að rekja til áhrifa þessara rit-
smiða þeirra Fjölnismanna.
Tillaga Jóns Sigurðssonar
um þjóðskóla.
1 ritgerðinni „Um skóla á Is-
landi,“ sem birtist í Nýjum félags-
ritum 1842, lýsir Jón Sigurðsson
framtiðarhugmyndum sínum um
'tj
Jón Sigurðsson.
Islenzk skólamál, og á Alþingi
1845 flytur hann bænarskrá und-
ritaða af 24 stúdentum og kandi-
dötum i Kaupmannahöfn um þjóð-
skóla á Islandi. 1 uppástungunni
er m. a. gert ráð fyrir þvi, að til-
vonandi embættismönnum verði
kennd læknisfræði og lögfræði
hérlendis. Þrátt fyrir þann andbyr,
sem bænaskráin mætti var með
henni brotið blað í sögu æðri
menntunar á Islandl. Næstu ára-
tugina eru svo sifellt bornar fram
tillögur um færslu æðri menntun-
ar til landsins.
Árið 1847 var prestaskólinn
settur á stofn, læknaskólinn 1876,
og loks árið 1908 lagaskólinn, en
stofnun hans átti við mjög mikið
andóf að striða, enda var litið á
lagaskólamálið sem Islenzkt sjálf-
stæðismál og uppreisn gegn
dönskum yfirráðum.
Háskólafrumvörp á Alþingi.
Benedikt Sveinsson sýslumaður
flutti á Alþingi 1881 lagafrum-
varp um stofnun háskóla á Islandi.
1 framsöguræðu sinni fyrir frum-
varpinu sagði hann m. a.: ,JÁium
á mannkynssöguna; lltum á
reynslu mannkynsins frá þeim
tíma, sem vér höfum sögur af.
Eins og vísindi, framför og frelsi
hafa jafnan verið samfara hjá
þjóðum yfir höfuð, þannig hefur
innlend menntun, framför og frelsi
jafnan verið þrjár skyldgetnar
himinbornar systur, sem hafa
haldizt i hendur og leitt hverja
einstaka þjóð að því takmarki,
sem forsjónin hefur sett henni".
Frumvarpið hlaut töluverða
andspyrnu og var að lokum svæft
I nefnd. Meðal þeirra, sem börð-
ust gegn frumvarpinu var Grim-
ur Thomsen. 1 frægri ræðu sem
hann flutti sagði hann m. a.:
„Hugsunin er fögur og háfleyg,
því það mun fáheyrt og jafnvel
einsdœmi, að 70000 manns hafi
háskóla. Eins og okkur er farið,
hefur frá fyrstu tlmum, frá tím-
um Jóns Loftssonar og Gissurar
biskups, sú löngun legið hér í
landi að fara utan og leita sér
fróðleiks og frama, og það mun
enn sem áður um eyjarskeggja,
að þeir fari til annarra landa, þó
háskóli komi hér, en vera má, að
það yrði síður, og við vildum
halda þessari löngun við. Þetta
gekk okkur til".
Háskólafrumvarpið var síðan
tíður gestur á Alþingi næstu árin
og var þá flutt af Benedikt
Sveinssyni (1883 og 1891), Bene-
dikt Kristjánssyni (1885) og dr.
Jóni Þorkeissyni 1893, en þá var
það samþykkt í báðum deildum,
en konungur synjaði staðfesting-
ar á því. Háskólamáiið átti mik-
inn hljómgrunn hjá þjóðinni um
þetta leyti, og 1893 var stofnað-
ur Háskólasjóður Islands, og ári
seinna var Hið íslenzka kvenfélag
stofnað, en það hafði málið á
sinni dagskrá og leitaði samskota
til styrktar háskólanum. Báðir
þessir aðilar afhentu Háskóla Is-
lands ríflegar fjárhæðir eftir að
hann var stofnaður.
Háskóii íslands stofnaður.
Á Alþingi 1907 flutti Hannes
Hafstein tillögu þess efnis, að for-
stöðumenn embættisskólanna
skyldu kallast prófessorar. Tillag-
an var felld með jöfnum atkvæð-
um, en í stað hennar var sam-
þykkt samhljóða þingsályktunar-
Á þessum tímamótum íslenzka lýðveldisins vilja stúdent-
ar leiða athygU þjóðarinnar að hiutverki og gildi Háskóla
íslands, æðstu menntastofnunar landsins. Háskóli Islands er
ekki og á aldrei að vera séreign þeirra, er við hann starfa.
Háskóiinn er þjóðarinnar ailrar. Hann á að vera vörður þjóð-
iegrar hefðar, sögu og tungu og virkt og skapandi afl, er
leitar nýrra leiða. Því aðeins stendur Háskóli Islands midir
nafni.
Saga háskólans og sjálfstæðisbaráttunnar er samofin. Það
er ekki tilviljun, að stofndagur háskólans og stofndagur lýð-
veldisins er hinn sami, 17. júní, fæðingardagur Jóns Sigurðs-
sonar. Jón Sigurðsson vakti einna fyrstur manna máls á þörf
fyrir háskóla hér á landi. Hann hefur vegna gjörhygli sinn-
ar eygt, hver styrkur sjálfstæðismálinu væri af háskóla-
stofnun og hvert yrði gildi háskólans siðar meir.
Ljóst er, að stofnun Háskóla Islands 17. júní 1911 var eitt
mikilvægasta skrefið til fuUveldis og síðar sjálfstæðis. En
hinu má ekki gleyma, að háskólinn veldur ekki því hlutverki,
sem honum er ætlað í viðhaldi sjálfstæðisins, ef ekki er að
honum hlúð. Þróun háskólans hefur verið of hægfara, og
stendur það honum nú fyrir þrifum. Forráðamönnum háskól-
ans er hér ekki einum um að kenna, heldur stjómmála-
mönnum, sem fjallað hafa um fjárveitingar til skólans, en
ekki fylUlega skilið, hver nauðsyn þjóðinni er í vexti og efl-
ingu háskólans. Nú þarf stórátak til þess að koma málefnum
háskólans í það horf að hann standist þær lágmarkskröfur,
sem gera verður tU hans.
> 1 þessu blaði er aðeins drepið á það helzta, sem varpað
5 getur Ijósi á stöðu háskólans nú. Blaðið á erindi til allra,
sem eitthvað hugsa um þjóðfélagsmál og velferð þjóðar •;
simiar.
<; Að lokum þakka aðstandendur blaðsins þeim fjölmörgu,
;! er stuðlað hafa að því að gera útgáfu þess að veruleika. .
LuwwmvuwmwwwuwwawwwMuwvw >
Benedikt Sveinsson.
tillaga Guðmundar Björnssonar
um að fram færi endurskoðun á
lögum embættismannaskólanna
með háskólastofnun að markmiði.
1 þessum umræðum benti Hannes
Þorsteinsson á nauðsyn þess að
einnig færi fram kennsla í nor-
rænum fræðum, náttúrufræði
efnafræði, eðlisfræði og fleiri
greinum í fyrirhuguðum háskóla.
Stjómin fól siðan forstöðumönn-
um embættismannaskólanna þeim
Jóni Helgasyni, Lárusi H.
Bjarnasyni og Guðmundi Björns-
syni að undirbúa lagafrumvarp
um stofnun háskóla. Hannes Haf-
stein flutti frumvarpið á Alþingi
1909, og var það samþykkt.
Stofnunarhátið Háskóla Islands
var haldin 17. júni 1911 á aldar-
afmæll Jóns Sigurðssonar. Ný-
kjörinn rektor Björn M. Ölsen
flutti þá setningarræðu og sagði
m. a.: „Markmið háskóla er fyrst
og fremst þetta tvennt:
1) að leita sannleikans I hverri
fræðigrein fyrir sig, — 2) að leið-
beina þeim, sem eru í sannleiks-
leit, hvernig þeir eigi að leita
sannleikans í hverri grein fyrir
sig. Með öðrum orðum: Háskólinn
er vísindaleg rannsóknarstofnun
og vísindaleg fræðslustofnun.
1 þessu sambandi get ég ekki
bundizt þess að drepa á afstöðu
háskólanna við landsstjórnina eða
stjórnarvöldin I hverju landi fyrir
sig.
Reynslan hefur sýnt, að full-
komlð rannsóknarfrelsi og full-
komið kennslufrelsi er nauðsyn-
legt skilyrði fyrir þvi, að starf
háskóla geti blessazt. Á miðöid-
um vom oft háskólar settir á
stofn við biskupsstóla eða klaust-
ur, og gefur að skilja að klerka-
valdið, sem réð slíkum stofnun-
um, var þröskuldur I vegi fyrir
frjálsum visindaiðkunum. Siðar,
einkum ef tir reformationina,
settu konungar eða aðrir stór-
höfðingjar oft háskóla á stofn og
lögðu fé til þeirra. Þóttust þeir
þvi hafa rétt til að leggja höft á
rannsóknarfrelsi og kennslu-
frelsi háskólanna, og hafði það
hvarvetna hinar verstu afleiðing-
ar. Frjáls rannsókn og frjáls
kennsla er eins nauðsynleg fyrir
háskólana og andardrátturinn er
fyrir einstaklinginn. Landsstjórn-
in á því að láta sér nœgja að hafa
eftirlit með því, að háskóla skorti
ekki fé til nauðsynlegra útgjalda
og að þeir fylgi þeim lögum, sem
þeim eru sett, en láta þá að öðru
leyti hafa sem frjálsastar hendur
um starf þeirra og málefni.
Enn hafa flestir háskólar hið
þriðja markmið og það er að
veita mönnum þá undirbúnings
menntun, sem þeim er nauðsynleg,
til þess að þeir geti tekizt á hend-
ur ýmis embætti eða sýslanir í
þjóðfélaginu. Þetta starf háskól-
anna er mjög nytsamlegt fyrir
þjóðfélagið. Það er ekki, eða þarf
að minnsta kosti ekki að vera
strangvísindalegt, heldur lagar
það sig eftir þörfum nemendanna.
Góðir háskólar em gróðrar-
stöðvar menntalifs hjá hverri
þjóð sem er, sannkallaðar upp-
eldisstofnanir þjóðarinnar í bezta
skilningi. Ot frá góðum háskólum
ganga hollir andlegir straumar til
hinna ungu menntamanna og frá
þeim út í allar æðar þjóðar-
líkamans. Þessir straumar hafa
vekjandi áhrif á þjóðernistilfinn-
inguna, en halda henni þó I rétt-
um skorðum, svo að hún verður
>. 1
Björn M. Ölsen.
ekki að þjóðdrambi eða þjóðernis-
rembingi. Sannmenntaður maður
elskar þjóðerni sitt og tungu, en
hann miklast ekki af þjóðerni
sinu, fyrirlítur ekki aðrar þjóðir
né þykist upp yfir þær hafinn.
Slikt er heimskra aðal. Yfir
höfuð að tala verður það andlega
gagn, sem góðir háskólar vinna
þjóð sinni, seint tölum talið eða
mæit í ílátum."
Háskóli Islands tók til starfa I
október 1911. Þá voru 45 stúd-
entar við nám I skólanum, sem
fékk inni á neðri hæð Alþlngis-
hússins og var þar til húsa næstu
28 árin — oft við kröpp kjör og
lítinn skilning landsstjórnar.