Stúdentablaðið - 28.07.1974, Side 5

Bernhöft bakari kenndi íslend-
ingum að nota hjólið árið 1834
Björn Þorsteinsson sagnfrœð-
ing þarf vcentanlega ekki að
kynna fyrir lesendum Stúdenta-
blaðsins. Hann hefur unnið mik-
ið starf að rannsókn íslenskrar
sögu og ritað fjölda bóka. Björn
er nú prófessor í sagnfrœði við
Háskóla íslands.
Oft er skírskotað til fortíðar-
innar í íslenskri umrxðu. Er
þessi skírskotun eitthvað meira
en orðin tóm, eitthvað annað
en áróðursatriði?
Það er ávallt um að ræða
víxlverkan milli fortíðar og nú-
tíðar. Við íslendingar og flestar
þjóðir höfum leitað í fortíðina
að réttlætingu á nútíðinni. Það
er tiltölulega nýtt hér á landi
að menn rannsaki söguna án
þess að setja sér meira eða
minna meðvituð pólitísk mark-
mið. Hvert er til að mynda
framlag sagnfræðinga tii rann-
sókna á 19. og 20. öld, sem
auðvitað skipta okkur aðalmáli?
Þess er ekki að vænta að við
fáum hjá Pétri og Páli á þjóð-
hátíðarári eitthvert uppgjör við
fortíðina, þegar Háskóla íslands
hefur láðst að gera það.
Er það sem sé þín skoðun
að við höfðum verið fullir for-
dóma þegar við höfum rann-
sakað fortíðina?
Á 19. öldinni yoru íslend-
ingar eins og flestar aðrar þjóð-
ir mjög fortíðarbundnir, róman-
tískir hetjudýrkendur. Við sótt-
um til fortíðarinnar það sem
okkur kom best að gagni í
sjálfstæðisbaráttunni. Hér átti
mönnum að hafa vegnað vel
á svonefndri þjóðveldisöld —
sem ég vildi frekar kalla goða-
veldisöld. Hún var gerð að
rómantísku hetjutímabili og
skuldinni síðan skellt á einok-
un Dana fyrir það sem ilía hafði
gengið. Okkur átti að hafa
vegnað vel meðan við vorum
sjálfstæðir, en síðan liðum við
undir erlendri kúgun. Þetta er
auðvitað afskaplega yfirborðs-
kennd skýring á flóknu, sögu-
legu vandamáli.
Menn hafa að mínu viti
veigrað sér við að horfa raun-
sæjum augum á 19. og 20.
öldina og endurskoða sjálfstæðis-
baráttuna. Hún var að miklu
leyti í því fólgin að stórveldin
voru að brjóta upp danska rík-
ið. NATO er að nokkru leyti
stofnað 1814. Þá var a. m. k.
girt fyrir svonefnda útþenslu-
stefnu Rússa á vissum svæðum.
ísland lá orðið á ensku yfir-
ráðasvæði og var gert að veði
fyrir því að Danir yrðu þægir
en þeir höfðu haft alls konar
samvinnu við Rússa áður. Við
dugum hins vegar ekki sem
veð lengur.
Menn vilja oft loka augun-
um fyrir samtímanum. Við get-
um tekið sem dæmi þegar ýms-
ir menn, þ. á m. prófessorar
hér við háskólann ganga fram
fyrir skjöldu, að mínu áliti
sem ginningarfífl fyrir CIA eða
þá af því að þeir eru almennt
truflaðir, til að safna undirskrift-
um um áframhaldandi herstöðv-
ar hér á landi. á sama tíma
og herstöðvar skapa tortíming-
arhættu en ekki vernd En her-
stöðvarnar á Reykjanesskaga eru
eins konar deyfilyf fyrir ákveð-
inn hóp manna sem vili eða
reynir ekki að horfast í augu
við vandamál nútímans og breytt
viðhorf á fjölmörgum sviðum.
HULDUSVEINNINN
JÓNAS
Frumherjar sjálfstceðisbarátt-
unnar höfðuðu oft til fortíðar-
innar. Heldur þú að það hafi
átt hljómgrunn meðal fólksins?
Við lifum alltaf í einhverri
förtíð, bæði nálægri og fjar-
lægri. Sagan er vinsæl, og yrði
eflaust vinsælíi ef sögukennar-
ar væru bannaðir. Sögulegar
kvikmyndir, sögulegir rómanar,
þetta eru metsöluvörur. Eins
þykja fornleifarannsóknit ávallt
mjög spennandii, bæði hér og
annars staðar.
Þú telur að sú mynd sem
nítjánda öldin gerði sér af
fortíðinni hafi verið fegrun á
henni, eða er ekki svo?
Á fyrri helming nítjándu ald-
ar áttum við einstakan huldu-
svein og snilling, raunvísinda-
manninn Jónas Hallgrímsson.
Hann bjó til það ísland sem við
lifum og hrærumst í. Frægasta
vísindalega skýrsla, sem skilað
hefur verið hér á íslandi, er
Fjalíið Skjaldbreiður eftir Jónas.
— Sá sem gerir slíka hluti er
auðvitað alls ekki af þessum
heimi og auðvitað ekki heldur
hans ísland farsælda frón.
þá forfeður vorir á þjóðveldis-
öld? Vcentanlega hafa þeir gert
sitthvað fleirá en að slást?
Frá söguöld eru engin hern-
aðarmannvirki til, svo að vitað
sé nema Borgarvirki e. t. v.
Sögualdarbærinn er þannig gerð-
ur að nokkrri sveinar gátu geng-
ið frá öllum íbúum hans. Það
eru einar dyr á kannski 30 m.
löngu húsi. Eftir því sem við
vitum, virðist það hafa verið
sögualdarmönnum fjarlægt að
hugsa hernaðarlega.
Lífskjörin virðast hafa verið
góð, eftir þvl sem þá gerðist,
og allgott mannlíf allt fram á
þrettándu öld, en þá voru vaxt-
armöguleikarnir að veru legu
leyti þrotnir — landið fullnýtt
að óbreyttum aðstæðiun. Það
urðu engar tækniframfarir. —
Ég held að Bernhöft bakari hafi
kennt íslendingum um 1834 að
hagnýta sér hjólið sem flutninga-
tæki. — Landið gekk úr sér. Skóg
arnir eyddust og um leið
lækkar hitastigið niður við jörð-
ina, þannig að frostið skemmdi
gróður. Landeyðingin var stór-
felld og ég tala um litla ísöld
á 17. og 18. öld, sem eldfjöíl
kyntu undir af djöfulmóð. Það
var ekkert afl á himni eða
jörðu sem gat í slíku tíðar-
fari bjargað þjóðinni frá stór-
áföllum. Við sjáum best hvern-
ig fólki hefur vegnað með að
líta á mannfjöldatölur. Hér liafa
búið um 60 þúsund eða rúm-
lega það þegar best lét, á há-
miðöldum eða fram undir 1300.
Um 1700 er mannfjöldinn rúm-
lega 50 þúsund, og er kominn
niður í 40 þúsund um 1890, en
á 18. öld fjölgaði öðrum þjóð-
um um helming. Þetta stafar
ekki af danskri einokun. Einok-
un var alls staðar, hún var kerfi
á 17. og 18. öld, og fólki fjölg-
aði þar þrátt fyrir einokun.
Enda voru eftirmæli einokunn-
ar hér m. a. á þessa leið:
„Fríhöndlunin oss drepur Dana,
drengjum engum líst á hana."
SJÁLFSTÆÐI OG
SAMGÖNGUÖRÐUGLEIKAR
Hvers konar stéttaskipting er
hér fyrst eftir landnám, er hún
innflutt eða að einhverju leyti
heimatilbúin?
Hún er auðvítað innflutt eins
og mannlífið. Landnámsmenn
komu siglandi með eignarrétt-
inn eins ag aðra búshluti. Á
landnámsöld varð hér til all-
fjölmenn stétt sjálfseignarbænda
eða sjálfseignarætta, sem ráða
hér, t. d. á tíundu öld.
Eru þá einhver tengsl á milli
þess að eignin flyst á fáar hend-
m og hins að sjálfstceðisvið-
leitnin dvín?
Það er mjög erfitt að tala um
sjálfstæði á miðöldum, því að
okkur hættir til að rugla því
saman við hugmyndir nútímans.
Sjálfstæðishugtakið er ekki svo
þroskað þá. Snorri lætur Hræ-
rek blinda segja í Heims-
kringlu að Norðmönnum þótti
allgott að vera undir erlendum
furstum, því að þeir sátu fjarri
og vönduðu lítt um siðu manna.
Ég geri ekki ráð fyrir að mönn-
hafi fundist samningurinn 1262
vera neinn uppgjafarsamningur.
„Skal" og „skulu" eru einkenn-
isorð Gamla sáttniála, og það
eru bændahöfðingjarnir íslensku
sem skipa fyrir. Þeir vilja ná
friði og íslenskum lögum og
Rætt við
Björn Þorsteins-
son, prófessor,
um sjálfstæðis-
baráttuna og
hlutverk
sögunnar í
samtímanum
fá auknar siglingar. Siglinga-
þörfin óx, er bændahöfðimgjar og
kirkja fengu auknar tekjur af
jarðeignum, og þurftu að koma
þessum tekjum í verð. Þó var
ísland að mestu leyti sjálfsþurft-
arþjóðfélag fram á 15. öld, eins
og yfirleitt öll önnur lönd í álf-
unni. Siglingatækni Skandinava
var afskaplega frumstæð langt
Framhald á 6. síðu.
Kolbeinn Árnason: Saga íslenskrar stéttabaráttu (I)
STUDENTABLAÐIÐ — 5
4
*