Stúdentablaðið - 01.12.1974, Blaðsíða 8

I
8
Um margrómað
Islendinga
Frelsi íslendinga hefur
löngum verið viðbrugðið.
Frá Noregi stefndu hingað
skipum sínum frjálshuga
víkingar, ólmír að losna
undan ofríki og áþján Har-
aldar lúfu. Hingaðkomnir
mynduðu þeir með sér
frjálst samfélag frjálsra
manna, sem lengi hefur
verið fyrirmynd allra
frelsisunnandi þjóða. úr
þeim jarðvegi spratt ein-
stæð gullaldarmenning ís-
lendinga, einn af hæstu
tindum heimsmenningar-
innar. Islensk frelsis- og
menningarviðleitni er
raunar með slíkum ólik-
indum, að menn hafa ekki
fundið henni neina skyn-
samlega skýringu aðra en
þá að hingað hafi flust sér-
stakur þjóðflokkur, búinn
öðrum þjóðareinkennum
en venjulegt fólk.
Forfeður vorir glötuðu
frelsi sínu, og segja sumir
það stafa af valdagræðgi
einstaka úrkynjaðra höfö-
ingja, aðrir að frelsið hafi
verið orðið of mikið. Hátt
á sjöundu öld bjó þjóðin
við áþján norðmanna og
dana, en þraukaði af al-
kunnri seiglu, þar til nýir
tímar og nýjar frelsishetj-
ur endurheimtu vort forn-
fræga frelsi.
Á þessu ári minnumst
við þess sem glatast hefur
eða áunnist í ellefu aldir.
Þá fögnum við því ekki
hvað sist, að nú búum við
bæði við þjóðfrelsi og ein-
staklingsfrelsi, sem vart á
sinn líka í veröld styjalda,
hryðjuverka og kúgunar. I
fámennu og strjálbýlu
landi er svigrúm einstak-
linganna til góðra verka
næstum otakmarkað, og
viðeigum því láni að fagna
að í samfélagi þjóðanna
eigum við slíka öndvegis
nágranna og bandamenn,
að þeir láta okkur njóta
jafnréttis á við þúsundfalt
stærri og voldugri þjóðir.
frelsi
Glansmynd
Hér aö ofan er skráð ein hlið
þeirrar glansmyndar sem is-
lendingum er á tyllidögum gefin
um sjálfa sig. A yfirborðinu gæti
hún virst sára saklaus sjálfsmynd
litillar þjóðar, sem gjarna vill
vera stór, en þegar betur er að
gáð, er hún hluti ákveðinnar hug-
myndafræði og vopn ákveðinna
þjóðfélagsafla.
Einn þáttur glansmyndarinnar
eins og flestra gerða veruleika-
fölsunar, er misbeiting hugtaka i
blekkingaskyni. Þannig er talað
um „frelsi þjóðar” eins og átt sér
við að sérhver einstaklingur af
umræddri þjóð njóti þess frelsis
jafnt. Staðreyndin er hins vegar
sú, að það hefur litið gildi að tala
um þjóðfrelsi, nema skýrt komi
fram, hverjir eru handhafar þess,
þjóðin öll eða fámennur hópur.
Það skiptir t.d. þrælinn litlu
hvort eigendur hans tilheyra
sjálfstæðri eða undirokaðri þjóð.
En hvað er þá frelsi? An þess að
viö hættum okkur of langt út á
vangaveltur um það hvort menn
séu „fæddir til frelsis” eða allar
athafnir þeirra lúti járnhörðum
lögmálum liffræðilegra, sálfræði-
legra, efnahagslegra eða félags-
legra ferla, getum við slegið þvi
föstu að spurningunni, hvað sé
frelsi, megi breyta i „frelsi
hvcrra — til hvers?”
„ Fr jálsræðishetjurnar"
og hinir
Ef við litum nánar á „hið
frjálsa sögualdarsamfélag”,
hljótum við að spyrja, hverjir
höfðu frelsi til að ráða gerðum
sinum sjálfir. Þar koma tæpast
aðrir til álita en sjálfstæðir
bændur, sem áttu búin og réðu
rekstri þeirra og höfðu
akvörðunarrétt um sum
sameiginleg málefni, s.s.
fátækraframfærslu og smölun
búfjár.
En begar kemur að hinu nafn-
fræga Alþingi, hinu árlega lands-
móti þjóðarinnar allrar, blasir
viö staðreynd, sem einhverra
hluta vegna kemur sjaldan skýrt
fram i sögubókum eða þjóð-
hátiðarræðum landsfeðra. Þar
réðu lögum og lofum örfáir tugir
manna, goðarnir, sem áttu að-
stöðu sina að þakka arfgengum
auði og vegtyllum. Aðrir mættu
til þings sem fylgisveinar
goðanna, en réðu engu um mála-
lyktir nema sem fulltrúar sinna
goða.
En hvert var þá frelsi annarra
þjóðfélagsþegna en goða og
bænda? Um 90 prósent þjóðarinn-
ar var á þessum tima algerlega
undirgefin ráðastéttum hennar.
Til þess hóps teljast konur, vinnu-
fólk og þrælar, sem nutu mjög svo
takmarkaðs eða einskis sjálfs-
ákvörðunarréttar. Þessi miklu
meirihluti þjóðarinnar átti enga
hlutdeild i frelsi Ingólfs
Arnarsonar eða Gunnars á
Hliðarenda. Getur svo hver og
einn dæmt um það athæfi for-
sætisráðherra islensku þjóðar-
innar þegar hann i þjóðhátiðar-
ræðu nefnir þá „frjálsræðis-
hetjur” sem sátu á rétti meiri-
hluta þjóðarinnar.
Þessi skrumskæling á félags-
legum veruleika fyrri tima skýr-
ist e.t.v. að einhverju leyti, þegar
við höfum i huga hvernig honum
er lýst i þeim bókmenntaarfi sem
við eigum frá þvi timabili þegar
„frelsisöld” er að ljúka. Þetta
mætti orða betur með að
segjaskýringuna fólgna að hluta
til fólgna i gagnrýnislausum
skilningi okkar á þessum
bókmenntum.
Sjaldan er lögð áhersla á þá
staðreynd aö gullaldarbókmennt-
ir islendinga voru yfir-
stéttarbókmenntir, færðar i letur
af höfðingjum og fyrir höfðingja.
Viöfangsefni þeirra var lika
höfðingjar, lif þeirra og örlög.
Misrétti þjóðfélagsins er litið
augum yfirstéttarmannsins:
þrælar eru yfirleitt heimskingjar
eða illmenni, nema hvort tveggja
sé: leiguliðar og smábændur eru
oftast lltilsigldir bændadurgar:
en sem æpandi mótsögn við lág-
kúruna og meðalmennskuna
birtast okkur goðumlikar hetjur,
glæsimenni, vitringar og stór-
brotnir persónuleikar, sem allir
eru yfirstéttarmenn. A umliðnum
öldum hafa Islendingar lifað sig
inn i lifsþræði þeirra og harmað
örlög þeirra, meðan það lengsta
sem smámennina hafa komist er
að vekja hlátur eða meðaumkun
lesandans.
Enn lesum við islendingasögur
sem hetjusögur eða harmsögur
mikilmenna. Enn forðumst við að
lita gagnrýnum augum á þann fé-
lagslega veruleika sem þar birtist
okkur i gervi aðalpersóna og
aukapersóna. — Þessi orð skyldi
enginn skilja sem svo að okkur
væri hollast að kasta fyrir róða
aðdáun okkar á bókmennta-
afrekum gullaldar. Nei, það er
engin ástæða til að hætta að njóta
harmrænna frásagna af lifshlaupi
einstaklinga, en okkur væri hins
vegar hollt að skyggnast jafn-
framtörlitið inn i það „félagslega
samhengi” sem sögurnar gerast
og eru skrifaðar i.
„En allir erum við
þó frjálsir".
Ekki er siður ástæða til að velta
þvi fyrir sér, hvers vegna menn
hafa veigrað sér viö að skoða blá-
kaldan veruleika fyrri tima og
þess bókmenntarfs sem þeir hafa
eftirlátið okkur. Astæðan skyldi
þó ekki vera m.a. sú, að þar með
væri höggvið of nálægt einhvers
konar blekkingum sem við lifum i
um okkur sjálf?
Þegar menn neita að koma
auga á takmarkanir á frelsi for-
feðra sinna, er varla undan þvi
komist að setja það I samhengi
við b'.indu manna á misskiptingu
frelsis i þvi þjóðfélagi sem við lif-
um i.
Augljós mælikvarði i frelsi er
aðstaða manna til aö njóta þeirra
lifsgæða sem fyrirfinnast i þjóð-
félaginu. Ef við höfum i huga þá
staðreynd að hérlendis er meira
en fimmfaldur launamismunur
milli þeirra sem mest hafa og
hinna sem minnst bera úr býtum,
þurfum við ekki að fara i grafgöt-
ur með það, að mjög er misskipt
frelsi manna til að njóta þess sem
einungis peningar fá keypt.
Undanfarnar vikur hefur mjög
verið rætt um aðstöðu manna til
að njóta hámenningar, s.s. lista
af öllu tagi. Þá hefur athygli
manna m.a. beinst að þvi að stór
hluti islendinga vinnur svo langan
vinnudag, að raunhæft er að tala
þar um þrælkun. Það er ósmekk-
legur brandari að segja sjómanni
sem er úti á sjó nokkurn veginn
allan ársins hring að hann hafi
sömu aðstöðu til að njóta lista og
Reykjavikurbúinn sem vinnur 40-
50 tima vinnuviku. Varla er hægt
að segja að þessir tveir menn hafi
sama frelsi i þessu tilliti.
Frelsi til að njóta efnislegra
gæða og frelsi til að njóta lista,
hvort tveggja er þetta skilyrt af
vinnu manna og þeim tekjum og
fristundum sem hún gefur. En
hvert er þá frelsi manna i vinn-
unni, þeim þætti i athöfnum sér-
hvers manns, sem svo mjög
skilyrðir aðra þætti? Sá maður
sem á framleiðslutækin, er frjáls
til að ráðstafa vinnuafli þeirra
sem hjá honum starfa. Hann er
jafnframt frjáls til að ráðstafa
afurðum vinnu þeirra. En laun-
þegarnir eru frjálsir að þvi einu
að selja vinnuafl sitt þeim sem
hæst býður.
Utan vinnutimans leita laun-
þegarnir þess frelsis sem þeir er
neitað um innan hans. I velferðar-
þjóðfélögum samtimans er helsta
vettvang þeirrar frelsisleitar að
finna I neyslunni. Launþeginn
reynir að kaupa sér frelsi með
alls kyns hlutum, og þá hluti fær
hann auðvitað ekki annars staðar
en hjá atvinnurekandanum,
stéttarbróður þess sem sviptir
launþegann frelsi sinu i vinnu-
timanum. 1 fristundum sinum er
launþeginn háður atvinnurek-
andanum aiveg eins og i vinnu-
timanum.
„En þótt þú sért bundinn I efn-
inu, getur þú leitað frelsis i
andanum,” segja heimspeking-
arnir. Og launþeginn leitar að
frelsi sinu i andlegu fóðri — i bók-
um, kvikmyndum og sjónvarpi.
En hver gefur út bækur, hver
framleiðir kvikmyndir og sjón-
varpsefni? Til þess þarf fjár-
magn, og fjármagnseigandinn er
■jafnframt atvinnurekandi.
Þannig lokast hringurinn utan um
launþegann sem leitar frelsis.
Það frelsi er honum ávallt
skammtað af þeirri stétt sem
ræður rikjum i þjóðfélaginu,
þeirri stétt sem á framleiðslutæk-
in og grundvallar á þeirri eign
sinni altæk þjóðfélagsleg völd og
hugmyndalegt forræði. Og
frelsisþyrsti launþeginn hættir að
kljást við vindmyllur, heldur
tekur hann umyrðalaust við þeim
neysluvörum, efnislegum og and-
legum, sem að honum eru réttar.
Ein af þeim neysluvörum er þjóð-
sagan um að allir séum við
frjálsir.
Sú þjóðsaga er alþjóðlegt fyrir-
bæri, en hún er klædd I ýmsan
búning eftir þjóölöndum. Hér er
ein hennar sterkasta stoð,
hvernig einstaklingsfrelsi er
ruglað saman við þjóðfrelsi. Sú
blekking veröur æ haldminni,
eftir þvi sem handhafi þjóðfrels-
inu i þvi skyni að sitja tryggilegar
ein og sér að einstaklingsfrels-
inu.
A hinn bóginn á þjóðsagan um
jöfnuðinn að telja okkur trú um
jafnt frelsi allra. Sú staðreynd, aö
sjómaðurinn getur með þrot-
lausri vinnu byggt sér einbýlishús
við hlið þess sem hirðir arðinn af
vinnu annarra, er helsta
sönnunargagn þessarar þjóðsögu.
„Besta leiðin til að halda frelsi
smáþjóðar er að fórna þvi,” sagði
einn af spekingum Islenskrar
borgarastéttar, og sama viskan
virðisteiga að gilda um frelsi ein-
staklingsins. Með þvi að gera sig
að þræl vinnunnar og firra sig
möguleikum á að njóta flestra
þeirra gæða sem lifið býður upp
á, þannig verður maður frjáls.
Þvi er ekki að furða að æ fleiri
eigi erfitt með að kyngja bitanum
um frelsið. Og i stað þjóð-
sögunnar um frelsið fer laun-
þeginn að krefjast raunverulegs
frelsis.