Fálkinn - 24.11.1939, Side 5

F Á L K I N N
5
brautum, hann á skip, sem flytja
bifreiðárnar hans til Evrópu og Asiu
og skipin eru smíðuð á skipasmíða-
stöðvum haiis i Chester í Pennsylv-
aníu úr lians eigin timbri og járni.
— Hann liefir sjerverksmiðjur fyrir
alla vjelahluta og meira að segja
fyrir smiðatól lianda verksmiðjunum
sínum. Bifreiðarnar eru settar saman
í iandinu, sem þær eiga að seljast
í. Hann á 60 samsetningarsmiðjur
i Ameríku og 48 í öðrum löndum.
Stóriðjuhöldur nútímans er alþjóð-
legur. Hann er ekki bundinn við
jörðina sina eins og ensku erfðalá-
varðurinn.--------
John D. Rockefeller, sem stofnaði
Standard Oil átti meiri hlutann í
117 fjelögum árið 1910, og af þeim
vöru 30 í Evrópu. Nettótekjurnarvoru
frá 1911—20 162.9 miljón dollarar og
hlutafjeð var aukið um 50% á ári.
Það er talið, að þegar Rockefeller
dó hafi hann verið um það hil eins
ríkur og Ford; þó hafði hann gefið
mörg hundruð miljónir dollara til
ýmsra fyrirtækja.
Þýski auðkýfingurinn Hugo Stinn-
es, sem átti manna mest sökina á
verðfalli marksins eftir stríð — er.
við það misti fjöldi fólks aleigu sina
— átti skömmu fyrir dauðá sinn 572
verksmiðjur. Af þeim voru 86 í Aust-
ekki gengist fyrir nýjungum í iðnaði
eða samgöngum, ekki rutt nýjum
uppfinningum braut, eða lagt fje í
nýlendur í fjarlægum löndum. Og
það hefir ekki sannast á þeim, að
auðsafn dreifist og verði að engu, er
erfingjarnir taki við þvi. Þeir Rot-
sliildar, sem nú eru uppi, eru fimti
og sjötti ættliður frá hinum fyrsta
bankara, en eigi að síður er talið að
ættin eigi meira en miljarð krónur.
Hver á heiminn, eða: liver ræður
heiminum? Það gera mennirnir, sem
lijer hafa verið nefndir, og þeirra
líkar. Þeir eiga land og skóga, fljót
og námur, verksmiðjur og samgöngu-
tæki. Og þeir „eiga“ mennina. Þeir
ákveða örlög lieimsins. Þeir koma af
stað styrjöldum, veita lán til víg-
búnaðar, leggja fram fje til flokka-
áróðurs (eins og Krupp, Thyssen
og Deterding oliukongur, sem fyrstur
styrkti nasismann í Þýskalandi fjár-
hagslega) — þeir ráða yfir her og
flota.
Þegar hermaðurinn er kvaddur til
vopna, heldur hann, að liann sje að
berjast fyrir ættjörðina. En hvað er
ættjörð hans? Hvað mikið á hann
af henni? Bóndinn sem er að plægja
akur sinn á ekki þann akur. Hann
finnur það þegar liann er að greiða
vextina i búnaðarbankann. Maðurinn,
urríki, 35 i Tjekkóslóvakíu, 29 í Ung-
verjalandi, 47 á Balkanskaga, 41 í
Póllandi og Danzig 40 í Eystrasalts-
ríkjunum nýju, 43 á Norðurlöndum,
12 í Englandi, 17 i Belgíu, 20 í Frakk-
landi, 17 í Sviss, 31 í ítaliu, 8 í Portú-
gai, 3 á Spáni, 5 í Kina, 10 á Suður-
hafs'eyjum, 48 í Suður-Ameriku, 7
í Norður-Ameríku og 6 í Afriku. —
Þessar verksmiðjur náðu til liinna
ólíklegustu vörugreina.
Basil Zaharoff var mesti liergagna-
sali Evrópu á styrjaldarárunum, en
Piermont Morgan var aðal-hergagna-
salinn i Ameríku, þvi að hann rjeð
mestu i stálverksmiðjunumvestanhafs.
Og um leið var hann sá, sem mestu
rjeð i peningamálum og sá þessvegna
ríkisstjórnunum fyrir lánum til að
kaupa hergögnin fyrir. Af Iánum
þeim, sem hann útvegaði hafði hann
um 20 miljón dollara i umboðslaun,
og um ágóða lians af hergagnasölu
geta menn gert sjer nokkra hug-
mynd af því, að á árunum 1914-1916
hækkaði ágóðinn af stálhring hans
úr 71 miljón upp í 33 miljón dollara.
í )ok lieimsstyrjaldarinnar unnu 250.-
000 manns í „United States Steel
Corpoi;ation“, sem hann ræður mestu
i. Það var Morgan, sem bjargaði
franska frankanum frá hruni, hann
sluddi Dawesáætlunina og Lundúna-
sanminginn 1924 og græddi óhemju.
fjár á því, að koma þýska Dawes-
láninu í kring.
Morgan er af bankaeigendaætt, eins
og Rotschildarnir í Evrópu. Hann
hefir jafnframt bankastarfseminni og
með aðstoð peningavalds síns eign-
ast fjölda stóriðjufyrirtækja, en Rot-
schildarnir liafa aldrei við annað
fengist en peninga og lánsútveganir.
í þvi efni liafa þeir löngum þótt
sjeðastir allra manna, en þeir hafa
Hugo Stinnes, sem
feldi þýska mark-
ið með fjárbralli
sínu.
Að eðan:
Bank of England
— merkasta fjár-
málastofnun i
heimi.
sem segist eiga liúsið sitt, á það í
rauinni ekki, að minsta kosti, ef
liann gleymir að greiða í veðdeild-
ina í ta'ka tíð. Mennirnir í verk-
smiðjunum eiga ekki vjelarnar, sem
þeir láta ganga. Námumaðurinn á
c-kki kolin sem hann brýtur, sjómað-
urinn ekki skipið, sem hann siglir á.
Öll erum við að vinna að því, hvert
á sinn hátt að auka auðsafnið í ver-
öldinni. í hvert skifti, sem við kveikj-
um á eldspítu aukum við eignir eld-
spítnahringsins. í hvert skifti, scm
við ökum í bifreið aukum við auð
oliufjelaganna.
Auðvaldið ræður yfir finnn sjöttu
af jörðinni. Tiltölulega fáir menn
„eiga“ landið, húsin, borgirnar, skip-
in, járnbrautirnar, námurnar og verk-
smiðjurnar. Einn sjötti af jörðinni
er ekki á valdi einstaklingsins eða
auðvaldsins. Það er Rússland og
önnur ráðstjórnarlönd — þar sem
enginn má pi<m noítt.
Frá 14. öldinni
riiðurlag.
Efíir Uigfús Buðmundssun
Eldsumbrotin.
Fregnir af eldgosum fyrri alda,
cru bæði slitróttar og ó-árvissar, eigi
síður en harðærin. En þó verður að
tjalda því litla og stærsta sem lil er.
Og mun jeg þó (eins og fyr) leiða
hjá mjer stærsta þjóðsagnaskáldskap
og munnmæla ýkjur, sem enga sann-
sögulega stoð hafa til að styðjast
við.*)
1300. Árið tilheyrir að vísu 13.
öldinni, en afleiðingar h. 14. Um
þessi aldamót er talið svo miki?
Heklugos, að fjallið rifnaði og barst
öskufallið norður um land, svo að
myrkt var þar sumstaðar um 2 daga
Má nærri geta, að ógnatjón hefir
gos þetta valdið á nálægum jörð-
um, grasvexti, skógaþrifum og bú-
peningi bænda. En að Þjórárdalur
hafi sjerstaklega „brunnið“ eða al-
eyðst þá, þykir mjer næsta ótrúlegt.
Og sjerstaklega vegna þess, að við
þetta gos er ekki getið um, að annað
hafi brunnið, en þökin af liúsunum
í Næfurholti, „sem stendur neðan
undir Heklufjalli." (Varla þó minna
eu 5 km. frá Heklu). Meira virði var
skógurinn i Þjórsárdal, en fáein torf-
þök á einum bæ. Og því skyldi þá
hvergi getið um það, ef allir við-
lendu skógarnir, sem þá hafa verið
i Þjórsárdal liefðu „brunnið“ i þessu
eða öðru gosi einu, og bygðin þar
næð öll eyðilagst? Hitt mun sönnu
nær að skógarnir þar — og á öðr-
um nálægari stöðum — hafi sviðhað
og eyðst meira og minna af ösku og
vikri í mörgum gosum, en náð sjer
aftur nokkuð á milli, líkt og grasið.
Og að foksandurinn, aska, vikur og
uppblásinn jarðvegur, liafi smám
saman og hvað eftir annað fæklcað
býlum i Þjórsárdal, rjett eins og i
næstu sveitum. Og ekki á einu ári
eða i einu gosi, lieldur á fleiri en
einni öld. Þannig er víst um síðasta
bæinn í sjálfum dalnum Sandár-
tungu,, að liún lagðist ekki algjörlega
í eyði fyr en í Heklugosinu 1693.
1332(31). Eldur uppi i Knappa-
fellsjökli (i Austur-Skaptafellssýslu),
með miklu sandfalli. — Má ætla að
þá hafi spilst mjög jarðir þar i ná-
grenni, i Öræfunum, eða farið alveg
Það þarf ekki annað en að minn-
ast armæðu Vaderbilts gamla til að
skilja, að ýmsir auðkýfingar hafa
gefið1 stórfje til líknarstofnana og
ýmsra framfara. Manni finst ósjálf-
rátt, að Vanderbilt hefði átt að spara
sjer allar harmtölurnar og gefa aleigu
sína, svo að hann væri laus við
„byrðina". Enginn hefir verið eins
stjórgjöfull og Rockefeller, og lik-
lega hefir enginn gefið eins viturlega
og hann gerði. Aðrir gefa í áróðurs-
skyni, eins og t. d. Henry Ford, sem
er sagður styrkja leynifjelagskapinn
Ivu KIux Klan. Basil Zaharoff var
gjafafár, en rausnaðist þó til að gefa
200.000 franka handa — dýrunum,
dýrunum, sein voru i svelti i dýra-
garðinum í París i stríðslokin. Það
sýnir nokkuð innræti þessa níðings,
sem safnaði fje á því, að selja morð-
vopn, er sviftu miljónir kvenna og
barna fyrirvinnu sinni og öllum
möguleika til sjálfsbjargar. Það var
engin furða, þó Frakkar gerðu hann
að stórkrossriddara af heiðursfyllc-
ingunni.
i eyði, sumar þeirra. „ Á sama tima
sást Ijós út í hafi, bæði fyrir sunn-
an og norðan land“.
1340(41). Eldur uppi i Iieklu,
með svo miklu öskufalli, að næst-
um eyddust 5 hreppirnir næstu“.
Hjer með fylgdi snjóvetur mikill og
fellir. (Sjá fyr.)
Þó eyðing „næstum 5 hreppa"
sje ýkjum blandið, eins og fleira
hjá þeim mæta manni, sjera Jóni
F.gilssyni, þá má þó ætla, að ein-
mitt þetta gos hafi eytt meiri hluta
Þjórsárdals. Og þar með framundir
Vs Gnúpverjahrepps. Líkt gat þá
farið á Landi og Rangárvöllum, en
varla i fjærliggjandi hreppum. í
slað 5 hreppa ættu þvi sennilega að
vera 3, og „næstum eyddust“ í svip
eða nokkur ár, en ekki alfarið.
Á þessum árum telja annálar 2
elda (1 annáll 5) aðra uppi sam-
tímis, annar i Knappafellsjökli, hinn
i Herðubreið.
1360(57). „Eldsuppkoma i Trölla-
dyngjum ok eyddust margir bæir i
Mýrdal af öskufallinu, ok víða þar
nálægt gjörði mikinn skaða. Leiddi
þar af miklar dunur ok stórar, en
vikurinn rak alt vestr á Mýrar, ok
sá eldinn af Snæfellsnesi“.
1362(61). Þá voru uppi 3 eldar
syðra. „Eyddist þá Litla-hjerað og
mikið af Lónshverfi i Hornafirði.
Tók af tvær kirkjusóknir: Hofs- (um
sinn?) og Rauðalækjar í Öræfum.
Tók sandurinn á sljettu i miðjan
legg“, og komst öskufallið á Norður-
land, og vikurinn fyrir Vestfirði.
Á Rauðalæk var þá auðug lcirkja,
og bygð af timbri. Stóð luin ein
eftir, þá er bærinn fórst, og var
siðar flutt að Hofi og sameinuð
þeirri sókn. En þar var áður lítil
torfkirkja — og svo er enn.
Litlar kirkjur voru lika á þremur
stöðum öðrum á þessum slóðum:
Á Eyrarliorni (áður lögð til Hofs),
á Jökulfelli, og á Breiðá — fram
undir 1500. Og eftir það hjelst jörð-
in Breiðá í bygð fram að miðri 17.
öld. — Breiðá mun hafa verið vildis-
jörð. Þar bjó fram yfir aldamótin
1000, Özurr Hróaldsson, frændi
Siðu Halls. Og þar skilur Njáls saga
við Kára Sölmundarson, búandi með
síðari konu sinni, Hildigunni, ekkju
Höskuldar Hvítanesgoða — nálægt
1020. — V. G.
‘) Nefni jeg þar til dæmi: 1. Að
ein stúlka aðeins hafi sloppið lif-
andi úr Þjórsárdal, þegar hann „all-
ur stóð í hjörtu báli“. (Árbók
Flfél. 1885, 57).. Gröftur í sumar á
Stöng og Skeljastöðum sannar ó-
tvírætt, að ekki einungis fólkið þar
hefir bjargast, heldur hefir það líka
getað flutt burtu fjenað sinn, og
hverja spýtu úr húsum sínum og
annað verðmæti. 2. Að 18 bæir milli
Ileklu og Keldna „hafi tekið af á
einum morni“. 3. Að (á 14. öld?)
hafi „á einum morni og i einu
flóði“ tekið af 40 bæi i Öræfum, en
8 staðið eftir, sem nú standa þar.
(Það er á 17. öld — eins og sjera
J. E. segir. Safn. t. s. ísl. 1. 32 og
36). 4. Munnmæli um ]iað — á sama
slað — að eldur frá Rauðukömbum
hafi brent Þjórsárdal, telur Þorvaldur
Thoroddsen ekki bygð á rökum.
(Lýsing ísl. II. 132).