Fálkinn - 14.05.1943, Blaðsíða 11
F Á L K I N N
11
Þegar Sívaliturn var bygður
Þó að Sívaliturn við Kaupmang-
aragötu geti ekki talist mikið mann-
virki á nútíma mælikvarða, þá mun
því hafa Verið svo varið, alt ,fram
á okkar daga, að liann var allra
bygginga frægastur í munni manna
hjer úti á íslandi. Bar hvorttveggja
til, að turninn var með einkenni-
legu sniði, og svo hitt, að hann stóð
andspænis Garði — Regensen — en
þar var heimili flestra íslenskra
stúdenta fyrrum, og aðrir íslending-
ar munu aldrei hafa dvalið svo iengi
í Kaupmannahöfn, að ekki kæmu
þeir á Garð. Því er ekki úr vegi, þó
að nokkuð sje sagt hjer frá Sívala-
turni eða Rundetaarn, hvernig hann
var til orðinn og hvaða hlutverk
honum var ætlað.
yngra, húsameistara, og þótti erfitt
verk. Sú kvöð var lögð á „bændur
prófessoranna" — þ. e. háskólans
— í Tune, Hamsö, Sömme og Vold-
borg-hjeruðum, að þeir tæki upp
grjót í ökrum sínum og flytti það
til Kaupmannahafnar, og í brjefi frá
konungi, dagsettu i Kolding i janúar
1638, brýnir hann fyrir bændunum
og „koma þessu í framkvæmd með-
au færi sje gott“.
Þetta grjót var notað í undirstöðu
turnsins og kirkjunnar. En veggirn-
ir sjálfir voru gerðir úr útlendum
steini, svonefndum „múffum", eins-
konar múrsteini, sem danskar tígul-
steinabrenslur höfðu ekki lært að
gera þá. Þessi cteinn var pantaður
frá borgara einum i Emden í Þýska-
Sívaliturn sjeður úr garðinum á Regensen.
Sívaliturn er áfastur við Trinitat-
iskirkjuna í Kaupmannahöfn, en í
raun og veru er alls ekki hægt að
kalla hann kirkjuturn, því að hann
er alls ekki í neinu samræmi við
kirkjuna, nje með venjulegu kirkju-
turnasniði. En það gengur enginn
svo um Köbmagergade að hann taki
ekki eftir þessum einkennilega turni,
sem hvergi á sinn líka á Norður-
löndum. En hvergi nýtur maður
eins vel að sjá liann eins og úr
Regensengarðinum, þar sem hann
teygir sig yfir þökin á lestrarsals-
álmunni.
Og Sívaliturn er lika nátengdur
Regensen. í fyrstu hafði verið gerð
kapelía á Regensen, en hún reyndist
brátt of lítil. Var þá ráðist í að
leggja hyrningarstein að sjerstakri
stúdentakirkju, þar sem nú er Trini-
tatiskirkjan, árið 1637. En Kristján
fjórði vildi slá tvær flugur í einu
höggi og reisa jafnframt bókasafn
og stjörnuturn. Hann lifði ekki að
sjá kirkjuna fuligerða, því að hún
var ekki vigð fyr en 1656, af Hans
Svane biskupi. En turninn var full-
gerður árið 1642.
Þetta var einkennileg og frumleg
bygging að ytra útliti, en ekki síður
hið innra. í raun og veru má líkja
turninum að innan við stóran hring-
stiga, þar sem þó engin þrep eru í
stiganum heldur jafn aflíðandi i
hring, utan um gildan stöpul í turn-
inum endilöngum, og er stöpull þessi
holur að innan. Það var konungur-
inn sjálfur, sem vildi hafa þetta
byggingarlag, en framkvæmdin var
í höndum Hans Steen'winckel hins
landi og gekk seint að koma honum
til Kaupmannahafnar.
Á efri árum Kristjáns fjórða var
litið um fje í ríkisfjárhirslunni enda
stóð hann í miklum stórræðum. —
Einkunnarorð hans vöru: Regna
firmat pielas (Guðhræðslan eflir
rikið), og voru slcammstöfuð R.F.P.,
en gárungarnir þýddu þessa skamm-
stöfun með orðunum; Riget fattes
penge (Rikið skortir fje), og var
það síst að ástæðulausu. Það skorti
fje til bæði turnsins og kirkjubygg-
ingarinnar, og loks var afráðið að
láta turninn sitja fyrir og fullgera
liann af þeim efnum, sem fyrir voru,
enda var hann fullgerður á fimm
árum, eða 1642, svo sem áður var
sagt.
Kirkjuturn var þetta upp á sina
vísu, en engar voru þar klukkurnar.
Aðaltilgangurinn var að þarná skyldi
vera stjörnuturn.
Á sljettum þakpalli turnsins voru
sett fimm „stjarnfræðishús“, Ijettir
timburskúrar handa stjörnufræðing-
unum að sitja í, er þeir gerðu athug-
anir sínar. Og efsta hæð turnsins
undir þakinu var líka ætluð stjarn-
fræðingunum, og þar voru hin dýru
tæki geymd i þremur herbergjun-
um, sem báru nöfn hinna þriggja
frægu stjarnfræðinga: Tycho 'Brahe,
Longomontanus og Ole Römer.
í brunanum mikla, 1728, komst
eldurinn einnig í Trinitatiskirkjuna.
Bókasafnið var geymt á kirkjuloft-
inu og brann það og hin dýru
áhöld í stjörnuturninum skemdust
einnig. Ekki brann kirkjan þó meira
en svo, að hægt var að vigja hana á
ný árið 1731. Var bókasafni komið
fyrir á kirkjuloftinu á ný, og stjarn-
fræðitækin voru sett i litla kringl-
ótta byggingu, sem reist var á þak-
palli Sívalaturns.
Þar var stjörnuturninn þangað til
hann var fluttur í núverandi bygg-
ingu sína i Botanisk Have árið 1861,
og nú varð Siváliturn um brið út-
sýnisstaður og var mikið sóttur af
fólki sem vildi sjá yfir borgina eink-
um áður en Ráðhústurninn kom. Þar
þrammaði fólk upp múrlagðan, hall-
andi veg, altaf í hring, uns komið
var að stiga, sem lá um efstu hæðina
upp á þakið. Þar var tvöföld girð-
ing kringuin pallinn, önnur náði í
bringu, en hin, sém var mikið yfir
mannhæð, og með hvössum göddum
hafð verið sett siðar, til þess að
varna því, að lífsþreytt fólk fleygði
sjer út af turnþakinu niður á götu,
en þetta hafði þá komið fyrir.
En síðan 1929 hefir turninn aftur
fengið sitt upprunalega lilutverk,
þó ekki sem stjarnfræðileg vísinda-
stofnun, heldur sem uppeldisstofn-
un í sömu grein, fyrir almenning.
Nú geta menn farið upp í Sívala-
turn til þess að skoða stjörnurnar
i góðum kíki, og þar gefur góður
maður því leiðbeiningar um hvað
það sjer, og hvernig gangi himin-
tunglanna er háttað. —
Þeir sem oft hafa horft á Sívala-
turn hafa eflaust brotið heilann um,
lwað letrið á þeirri hlið hans, sem
að Köbmagergade snýr, eigi að
tákna. Þar stendur: Doctrinam et
(svo kemur mynd af sverði, seni
á að tákna rjettlætið) dirige (þá
kkmur Jehova með hebreskum stöf-
um) in (þá er mynd af hjarta) C 4
1642. Þessi stafaþraut ætti þvi að
þýða: „Herra, stjórna þú trú og
rjettlæti í hjarta Kristjáns konungs
fjórða.“
Það sem einna einkennilegast
þykir við Sívalaturn að innan er,
að þar skuli ekki vera hringstigi
með þrepum, heldur aflíðandi braut.
Sú ástæða er talin til þess, að þegar
Kristján konungur var kominn á
efri ár var hann mjög lúinn og gigt-
veikur. En hann vildi geta komið i
stjörnuturn sinn, þegar honum leist.
Þess vegna Ijet hann bera sig þang-
að í burðarstóli, en auðvitað var
burðarmönnunum hægara að ganga
upp hallanda en stigaþrep. Sú saga
er fræg, að þegar Pjetur mikli Rússa-
keisari kom til Kaupmannahafnar
í heimsókn til Friðriks IV., fór hann
ríðandi upp í turninn, en drotning
hans ók þangað upp í vagni, og
mega menn marka af þvi, hve breið
þessi hringbraut innan í turninum
er. Einn dag er Pjetur stóð úppi á
þakinu ásamt Friðrik IV. bauðst
hann til að sýna veldi sitt með þvi
að skipa einum hinna rússnesku
fylgdarmanna sinna að hlaupa út
af turnþakinu. Zarinn taldi vafalaust
að maðurinn mundi hlýðnast skip-
uninni þegar í stað. En Friðrik kon-
ung langaði ekki tH að sjá slíka
sönnun á ofurvaldi Zarsins.
Þegar verið var að gera við Si-
valaturn árin 1921—-22 kom það á
daginn, að stólpinn mikli í miðjum
turninum var holur að innan en
víða op í holrúmið, sem síðan hafði
verið hlaðið upp í. Þegar Englend-
ingar skutu á Kaupmannahöfn árið
1807 munu bókaverðirnir á kirkju-
loftinu hafa fleygt ýmsum dýrmæt-
um handritum safnsins ofan í gíg-
inn i stólpanum til þess að þau
skyldu ekki brenna. Annars skemd-
ist hvorki Trinitatiskirkjan nje Sí-
valitúrn neitt við þessa árás, þó
að hún eyðilagði mikið í þessum
bæjarhluta, svo sem turnana á Frú-
arkirkju og Nikulásarkirkju. Það er
frásagnarvert ’af jiessum gíg í turn-
stólpanum, að einu sinni datt dreng-
ur ofan í liann án þess að meiðast.
Sívaliturn varð 300 ára gamall á
síðasta ári og ber aldurinn með
sóma og lætur taka eftir sjer, því
að hann stendur út í götuna. Um
aldamótin voru þrengslin orðin svo
mikil milli lians og Regensen og
slys svo tíð þarna, að tekið var til
bragðs að gera bogagöng undir
Garð götumegin og gera þar braut
fyrir gangandi fólk. Garður hefir
löngum verið miðstöð íslendinga
í Kaupmannahöfn, og þar af leið-
andi var Sivaliturn besta kennileyti
fslendinga meðan þeir voru að læra
að rata um nágrennið þarna, í fyrstu
stórborginni, sem þeir liöfðu komið i
um æfina.
HVER SAMDI LEIKINN.
Frh. af bls. 6.
að sig hafi dreymt um þessi við-
skifti og fer heim í búðina til þess
að athuga, hvort klæðið sje ekki
enn á vísum stað.
Þegar Klæðsalinn sjer Pathelin
raun og veru á brott, flýtir liann
sjer á nýjan leik til Pathelins. En
nú þykist liann vera brjálaður og
eys yfir hann miklum orðaflaum,
fyrst á einni mállýskunni og svo á
annari. Siðan eltir hann Klæðasal-
ann um stofuna þvera og endilanga
og hótar bæði honum og konunni
sinni öllu illu. Konan lijálpar Pathe-
lin til að gabba Klæðasalann, fyrst
með því að segja, að voði sje á ferð-
um og biðja hann að hjálpa sjer en
en síðar með jivi, að ráðleggja hon-
um að verða á burt sem skjótast, ef
hann vilji halda lífinu. Hún segir,
að æði grípi mann sinn í hvert sinn
sem hann sjái ókunnuga, en þegar
þau sjeu í einrúmi geti hún talið
hann á að vera kyr í rúminu. Loks
hypjar kaupmaðurinn sig á burt í
mesta ofboði.
En nú hefir Klæðasalinn mist
nokkrar kindur og fer i mál við
Smalann og sakar hann um að hafa
stolið þeim. Smalinn fær Pathelin
sem verjanda sinn. Þegar Pathelin
kemur í rjettinn telur hann skjól-
stæðing sinn á að látast vera brjál-
aður, og þegar dómararnir fara að
spyrja hann skuli hann engu öðru
svara en: „Me—e“.
Þegar Klæðasalinn sjer Pathelin
í rjettinum þekkir liann hann þegar
og fer undir eins að minnast á klæð-
ið, sem hann hafði svikið út. Dóm-
urunum reynist ómögulegt að fá
Klæðasalann til þess að halda sjer
við efnið, sem fyrir liggur, nefni-
lega kindastuldinn, og sýkna þeir
þess vegna smalann. En þegar að
því kemur að Pathelin lögfræðingur
fer að ganga eftir þóknun sinni hjá
smalanum, þá svarar hann engu
nema: „Me—e“.
Drekkiö Egils-ðl