Fálkinn - 23.07.1943, Blaðsíða 5

F A L K I N N
5
þessara fanga voru svo illa staddar
og þrautpíndar eftir styrjöldina aS
stjórnir þeirra höfðu hvorki fje nje
framkvæmdamátt til þess að koma
þessum föngum heim. Og nú ætlaði
sambandsráðið að freista þess hvers
Alþjóðabandalagið væri megnugt í
þessu máli.
Þegar jeg kom til Osló gerði jeg
Nansen orð (hann átti heima i
Lysaker, sem er bæjarleið fyrir ut-
an borgina), að jeg ætti heima í
enska sendiherrabústaðnum, og
hvort hann vildi vinsamlega láta
mig vita hvenær han gæti tekið á
móti mjer. Hálftíma síðar sá jeg
gamlan Fordbíl staðnæmast við
dyrnar á sendiherrabústaðnum, en
þar sat Nansen við stýrið — eins
og víkingur. Hann var þrjátíu árum
eldri en jeg; hann var einn af fræg-
ustu inönnum heimsins. En í stað
þess að gera mjer orð um að koma
til sin, var hann .sjálfur kominn
þarna til að leita uppi þennan unga
sendimann Alþjóðasambandsins.
T ÆJA, svo kom hann inn í sendi-
** sveitarskrifstofuna, og í fyrstu
setningunni, sem hann sagði, bað
hann mig um að gera sjer grein fyrir
hvernig ráðið hefði hugsað sjer fyr-
irkomulagið á því að koma föngun-
um heim. Á næsta hálftíma reyndi
jeg að gefa honum þær upplýsingar
um þetta mál, sem Alþjóðaban'da-
lagið hafði viðað að sjer. En þar
næst sat Nansen með mjer í sjö
tíma og spurði mig i þaula, án þess
að taka sjer nokkra málhvíld —
han hjelt áfram að tala meðan við
snæddum hádegisverð hjá sendi-
herranum, og eins yfir teinu, alt
þangað til fór að skyggja —• og tal-
aði altaf um „repatrioteringuna“
(endurheimt ættjarðarinnar föngun-
um til handa). Það varð að grafa
upp landkort handa honum i safni
sendisveitarinnar; leitað var í al-
fræðibókina Encyclopaedia Brilann-
ica; hver einasta tilgáta og tillaga
var rædd og yfirveguð.
Eftir að Nansen hafði lialdið
þetta próf sitt í sjö tíma stóð hann
upp og sagðist verða að fá eins til
tveggja daga frest til þess að svara
erindi mínu. Jeg man eftir að með
an við ýttum Fordbílnum hans nið-
ur ganginn í sendibústaðargarðin-
um, til þess að fá hann til að kveikja
var jeg að hugsa um, livort jeg
mundi sjá þetta ofurmenni nokkurn-
tima aftur. Mjer fanst það eiginlega
ósennilegt. Því iað í viðræðu okkar
gat jeg ekki svarað spurningu lians
um, hve marga fanga væri eiginiega
um að ræða. Jeg gat ekki staðgreint
honum livar fangabúðirnar væru.
Jeg gat ekki sagt Imnum hvort
sovjet stjórnin í Moskva mundi verða
okkur hjálpleg. Jeg gat ekki sagt lion-
um hvar við ættum að fá skipin og
járnbrautarlestirnar, sem til flutn-
inganna þyrfti. Jeg gat ekki sagt
honum liver ætti að sjá um undir-
búning tjaldbúðanna á leiðinni, ein-
angrunarstofnanirnar og sótthreins-
unarstöðvarnar, matvælin eða fatn-
aðinn, sem sjá yrði fyrir handa
föngunum. Jeg gat ekki einu sinni
sagt honum hvaðan við ættum að
fá peningana til þess að gera alt
þetta, sem jeg var að tala um. Og
meðan jeg var að tala við liann gat
jeg ekki varist þessari tilhugsun:
„Hvaða heimsfrægur stjórnmálamað-
ur þorir að hætta mannorði sínu í
svona fyrirtæki?“
Þremur dögurn siðar bauð Nansen
mjer til miðdegisverðar heima hjá
sjer. Við töluðuin um alla heima og
geima endilangt kvöldið — um Eng-
land og Noreg, um skíðagöngur og
laxveiði, um stjórnmál og rauna-
ástandið, sem væri i heiminum eftir
stríðið. En á striðsfangana var ekki
minst með einu orði, og jeg hugs-
aði sem svo: „Svona endar þá þetta.“
En þegar Nansen fylgdi injer til
dyra og kvaddi, tók hann í höndina
á mjer og sagði: „Segið Alþjóða-
bandaráðinu að jeg taki boði þess.
Og komið svo hingað á morgun, og
þá skulum við gera áætlanir.“
T7ÁIR menn hafa fórnað jafnmikiu
* og Nansen gerði, þegar hann
varð við tilmælum Alþjóðasam-
bandsins. Hann afsalaði sjer næði
og þægindum, vinum og fjölskyldu,
skógarferðum og fjallaverum í ætt-
landi sínu, sem liann unni svo heitt,
til þess að bjarga stríðsföngunum.
Afsalaði sjer allri von um nýjar
rannsóknarferðir, nýja visindastarf-
semi, hann afsalaði sjer visindum
sínum og bókunum sínum. Hann
hafði gerstj þjónn Alþjóðasambands-
ins, og hjeðan i frá átti liann ekki
að fá neina livíid.
Hversvegna gerði Nansen þetta?
Tvent var honum í hug. Upplýsing-
arnar, sem jeg hafði getað gefið
honum um stríðsfangana, voru i
stuttu máli þessar: Hálf miljón —
eða máske heil — ógæfusamra út-
laga, sem iifðu í vonlausri eymd i
afskektum fangabúðum. Annað gat
jeg ekki sagt honum með neinni
vissu. En sjálfur held jeg, að þó
að Nansen liefði vitað, að ekki væri
liægt að koma málinu fram til sig-
urs, hefði hann samt viljað gera til-
raun. En það var eigi manngæska
hans ein, sem rjeð svari hans, þvi
að hann skyldi líka liina stjórnmála-
legu þýðingu þessa fyrirtækis. Hann
hugsaði sem svo, að ef Alþjóðasam-
bandið gæti náð hagnýtum árangri,
ef liann gæti sameinað óvini að sam-
eiginlegu verkefni, er bygðist á gagn
kvæmri hjálp — þá gæti hann má-
ske lagt stein í grunninn að Alþjóða-
sambandinu og hjálpað þvi til að
eyða hatrinu og gremjunni, sem
styrjöldin liafði skapað.
Og jeg held að lian hafi vitað, að
ef yfirleitt nokkur gæti ráðið þessu
máli til lykta, þá hlyti það að vera
hann sjálfur. Því að af eigin reynslu
þekti hann öll viðfangsefnin, sem
nauðsynlegt var að ráða fram úr.
Og áður en hann tjáði sig fúsan til
starfsins hafði hann notað sömu að-
ferðina i herfangamálinu og hann
hafði notað áður en hann lagði í
norðurliöf með Fram. Hann sagði
einu sinni, að vikum og mánuðum
saman, áður en hann lagði í norð-
urveg hafi hann löngum legið and-
vaka á hverri nóttu, og verið að
hugsa um óliöpp eða andstreymi,
sem fyrir gæti komið. Og þegar
hann kom úr þeirri ferð var það
einhver sem spurði, hvort nokkuð
hefði nú komið fyrir i leiðangrin-
um, sem liann hefði ekki hugsað sjer
áður en hann fór af stað. „Nei,“
sagði Nansen. „En jeg hafði hugsað
um ýmislegt, sem ekki kom fyrir.“
ANNIG var þessu háttað i út-
lagamálinu. Nansen gekst i það,
með sínu lifandi og óbilandi hug-
kvæmniþreki. Hann átti einstæða
hæfileika i þá átt að skipuleggja alt
út í æsar, hann átti þá trú að örð-
ugleikarnir væru til þess að sigrast
á þeim, gáfuna til þess að blása
samverkamönnum sinum lifsanda í
brjóst og aðstoðarmönnunum-hrifn-
að og orkumagn, sem slagaði liátt
upp í það, sem hann sjálfur átti.
Hann var vanur að segja, að „það
erfiðasta er þetta, sem tekur dálitinn
tima, það ómögulega tekur dálítið
lengri tíma.<< Og hann sannaði þetta
í útlagamálinu. En jeg held að eng-
inn annar inaður í Evrópu hefði get-
að ráðið þvi máli til hlunns með
sigri.
Á sama veg fór um öll þau störf,
sem hann tók að sjer fyrir Alþjóða-
sambandið. Þeir voru vanir að segja
þar, hvenær sem við byrjuðum á ein-
hverju nýju, að nú hlyti það að
mistakast. Árið 1921 var samþykt
að reyna að lijálpa rússnesku flótta-
mönnunum í Vestur-Evrópu; þetta
var sama árið sem það gerðist að-
kallandi að safna peningum og senda
inat til þess að bjarga tólf miljón-
um manna, sem stóðu í gini svelti-
dauðans austur í Rússlandi sjálfu.
Árið 1922 kom fram tillaga um það,
að grísku flóttamennirnir í Litlu-
Asíu skyldu fluttir á nýbýli i sinu
forna föðurlandi; og skömmu siðar
um það, að grískir og tyrkneskir
herfangar — og siðar einnig annað
fólk þessara tveggja þjóða — skyldu
hafa vistaskifti, þannig að hver
kæmist heim á sína eigin fóstur-
mold. Árið 1923 kom fram tillaga
um það, að Armenar, hinir marg-
lirjáðu, sem höfðu dreifst um meg-
inland álfunnar, skyldu njóta að-
stoðar þjóðbandalagsins til þess að
eignast nýtt lieimili i Erivan. En
altaf töldu liinir „liagsýnu stjórn-
málamenn“ að hugmyndin væri ó-
framkvæmanleg. Og altaf hugsaði
Nansen málið í þaula, gerði áætlan-
ir og koin svo málinu fram, með
óbifanlegum vilja og liarðfengi. Og
í dag eru yfir hálfa miljón herfanga,
i ýmsum löndum Evrópu, heil milj-
ón heimilislausra Rússa víðsvegar
um hnöttinn, miljónir — jafnvel tíu
miljónir — fórnarlamba liungurs-
neyðarinnar i Rússlandi, fimm milj-
ónafjórðungar Grikkja og tugþúsund-
ir af Armenum viðsvegar um heim,
sem blessa nafn Nansens fyrir það,
sem hann gerði. Engri af áætlunum
Nansens skeikaði; aðeins ein var
ekki framkvæmd að fullu og öllu.
T_TVERNIG var hann þá, þessi járn-
maður megingjarðanna, sem
bauð ísnum í norðurhöfum og stjórn
málamönnunum í Genf byrginn? —-
með jafngóðum árangri livorum um
sig.
Þegar jeg hitti hann í fyrsta sinn
var hann sextugur. En þegar jeg
rifja upp myndina af honum í með-
vitund minni, eins og hann var þeg-
ar hann gekk um salina á fundum
Alþjóðasambandsins i Genf, eða
þegar hann var að ganga upp stig-
ana í gistihúsinu þar, og steig þrjú
þrep í einu skrefi, þá stendur hann
fyrst og fremst fyrir hugskotssjón-
um mínum sem fremsti íþróttamað-
urinn, sem jeg hefi augum litið.
Noregsmeistari i þolhlaupi á skaut-
um varð liann þegar liann var seyt-
ján ára, tólf sinnum tvímælalaus
skíðameistari lands síns, jafnoki
Eskimóa í róðrarlistum á liúskeip-
um — jeg efast uin, hvort liann
hefir nokkurntima átt sinn jafningja
i fimi og orku þeirri, sem íþrótta-
mann má prýða.
Og næst blasir hann við mjer,
sem djarfasti maðurinn, sem verið
hefir uppi. Hversu margir eru þeir,
að af sjálfsdáðum mundu vilja eiga
næturstað aðeins eina nótt, við að-
eins annan mann, norður á rekandi
hafisjökum norðurlieimskautshafs-
ins, eins og hann gerði, þegar hann
lagði af stað fótgangandi til þess
að komast á lieimskautið? Hversu
margir mundu kæra sig um að
standa einir uppi á Alþjóðasam-
bandsfundi í Genf, eins og hann
gerði stundum, andspænis að kalla
mátti öllum fundarmönnum, og
halda fram því, sem hann taldi rjett?
Jeg man eftir honum einu sinni,
þegar hann var að berjast fyrir þvi,
ásamt Cecil lávarði að Albaníu yrði
veitt innganga í Alþjóðasamband-
ið. Það var í rauninni enginn, sem
fylgdi þeim að málum, og Cecil
spurði Nansen, livort hann vildi
halda málinu lengra. „Þá endar það
með því, að öll stórveldin verða á
öndverðum meið við okkur,“ bætti
hann við. „Auðvitað," sagði Nansen,
sem þá var fulltrúi Noregs, einnar
af smáþjóðunum. Og þeir komu mál-
inu fram. Þeir sigruðust á stórveld-
unum. Albania gerðist meðlimjur
bandalagsins. Og að minsta kosti
tvisvar á árunum milli fyrstu og
annarar heimsstyrjaldarinnar studdi
Albania að því að varðveita friðinn
í Evrópu.
Stundum hafði Nansen það til að
vera kátari en nokkur maður, sem
jeg liefi fyrir liitt. Þó að jiað væri
i lýjandi erindum stundum var alt-
af skemtileg unun að ferðast með
honum. Þegar jeg lendi í roki á sjó
verður mjer ávalt liugsað til Nan-
sens, þar sem hann stóð í lyftingu
á litlum, griskum tundurspilli, sem
var að brjótast áfram gegn stórsjó í
Hellusundi, en af andlitinu á Nan-
sen ljómaði ánægja og gleði yfir
stympingunum við sjóinn.
l^ANSEN liafði unun af einföld-
um lilutuin og látlausum mönn-
um. Honum þótti vænt um skepnur,
á þann hátt sem aðeins útiverumönn-
um er tamt. Honum þótti vænt um
börn — hversu þrcyttur og úttaug-
aður sem hann var, sá jeg aldrei
að hann nennli ekki að tala við
börn í skólaporti. Honum þótti vænt
um frumrænt fólk — þegar hann
tók til máls- i Genf um verndun
sumra frumstæðra þjóða fansl mjer
altaf, að hann væri einasti maður-
inn, þar á þingi, sem skildi þær,
þvi að meðan hann var að tala mun
liann hafa liaft i huga friðelsku og
gestrisnu Eskimóana, sem liann
hafði einu sinni dvalið hjá.
Hann elskaði æskuna, heilbrigði
æskunnar, frækni hennar og feg-
urð. Hina björtu og ljómandi út-
sýn æskunnar; rjettlætistilfinningar
hennar og heilindi hennar og kviða-
leysi. Oft varð lionum það að orði,
að það væru gönilu mennirnir, sem
æltu sökina á styrjöldinni.
En umfram alt elskaði liann frið
og rjettlæti. Hann hataði þjáningar
Frh. á bls. 14.