Fálkinn - 03.09.1948, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
Hressingarlyf
FYRSTA skriflega frásögnin um
kaffi er komin frá Arabíu. Lærður
munkur frá Róm gaf út bók 1671
og segir þar að smali einn frá
Yemen hafi tekið eftir því að geit-
urnar lians urðu æstar og svefnlaus-
ar þegar þær átu fræ af ákveðnum
runna. Hann iét þetta berast til
klausturábóta eins, en munkum
hans liætti til að sofna undir bæna-
haldinu á nóttinni. Hann óttaðist
að munkarnir yrðu of vel vakandi
ef hann gæfi þeim baunirnar af
þessum runna og lét því duga að
gefa þeijn seyði af blöðunum •— og
bænalialdið á nóttinni gekk stór-
um betur en áður
Sagan um uppruna tesins er
mikíu skáldlegri. Indverskur mein-
íætamaður einsetti sér snemma á
6. öid að hann skyldi íliuga kenn-
ingar Búdda í níu ár án þess að
sofna. Eftir þrjú ár sofnaði hann,
og þegar hann vaknaði varð hann
svo iiryggur að hann skar af sér
augnalokin og fleygði þeim. En þar
sem þau duttu óx terunninn upp
.... Eftir fimm ár fór hann að
syfja aftur, en er hann tuggði blöð
terunnans valcnaði hann við og
gekk vel að vaka í nxu árin, sem
hann hafði einsett sér.
Hin hressandi og vekjandi áhrif
kaffisins. eru fyrst og fremst coff-
eininu að þakka, en líka nokkrum
gufandi olíum og öðrum efnum.
Það liefir líka áhrif á starf magans
að drekka heitt á morgnana, og sést
það af því að menn hressast við
að drekka heitt vatn, ef þeir hafa
ekki kaffi. Undir venjulegum kring-
umstæðum er talið að fólk drekki
um fimm bolla af kaffi á dag
að meðaltali, að börnum meðtöld-
um. Og auk þess er teneyslan. í
bverjum bolla af kaffi eða te eru
1—9 centigr. af coffeini. Þetta ger-
ir heilbrigðu fólki ekkert mein.
Það er ekki fyrr en menn fara að
drekka kaffi í óhófi, eins og margt
taugaveikláð fólk gerir, að liætta
verður á coffein-eitrun. Hún er
sjaldgæf og enn sjaldgæfar að Jiún
se banvænleg.
Læknar banna oft fólki með
ýmsa magakvilla að drekka kaffi,
en ráðleggja þunnt te við ýmsum
sjúkdómum í maga og görnum. Þessi
ótti læknanna við kaffið er sjálf-
sagt óþarflega mikill. Fólk með rist-
ilbólgu, sem oft stafar af hægðaleysi,
befir gott af kaffí, því að það flýtir
fyrir meltingunni.
Flestir álíta að kaffi og te sé
skaðlegt fyrir hjartað, en það er
ekki nema sjaldan, svo sem hjá
sjúklingum með basdowsveiki. Þar
veldur kaffið því að hjartað slær
hráðar og fingurnir skjálfa. En heil-
brigt lijarta hægir oft heldur á sér
.við venjulega skammta af kaffi, en
blóðið, sem hjartað dælir frá sér
á hveri-i mínútu verður þó ekki
minna, og blóðþrýstingurinn stig-
ur hvorki né fellur að neinu marki.
Svekkt hjarta getur starfað betur ef
maðurinn fær coffein, og þessvegna
er það víða notað sem læknislyf.
Yfirleitt má segja að flest fólk með
hjartasjúkdóma þoli vel kaffi.
Fjörgunaráhrif kaffisins liggja í
því að það verkar hressandi á
starf heilahinmunnar, en hvernig
þetta gengur fyrir sig vita menn
lítið um. Coffeinið hverfur mjög
fljótt í blóðið og maður verður var
við áhrifin kortéri eftir að maður
hefir drukkið bolla af kaffi eða te,
en þó er það mjög misjafnt live
fólk finnur til þessara fjörgandi á-
hrifa. Margir geta ekki sofnað ef
þeir hafa drukkið kaffibolla, en
aðrir geta þambað kaffi og sofnað
eins og steinn á eftir. Margir halda
því fram að te verki róandi og svæf-
andi, en það sýnir aðeins að svefn-
hneigðin byggist á ímyndun, þvi
að coffein-innihaldið er það sama.
Kaffið hefir þau áhrif að manni
dettur fleira í liug, á liægara með
að setja á sig tölur og muna það
sem flókið er; ennfremur gerir það
manninn ræðnari og alúðlegri. Þeg-
ar kaffið komst i notkun í Dan-
mörku „fágaði það siðina“, segir
Holberg, og teið lxefir einnig lík á-
hi'if. Þrátt fyxúr óhagræði, sem staf-
að getur af kaffi- og tedrykkju þá
verður að telja báða þessa drykki
hið mesta hnoss, sem tekur jafnvel
fram amerisku jurtinni: tóbakinu.
Tóbakið er ekki aðeins nautna-
lyf, lieldur hefir það einnig
fjárhagslega þýðingu, því að fyrir
strið var talið að tóbak væri notað
fyrir 50 milljard krónur á ári. Á
vorum dögum er ákaflega mikið ó-
samræmi á tóbaksnotkuninni og
vitneskju vísindanna um liver á-
hrif tóbakið hefir á mannlega heil-
brigði. Það efni, sem mestu máli
skiptir í tóbakinu er sterkt eitur,
nicotín, og i tiu þúsund smálestum
af tóbaki er nægilegt eitur til að
drepa með eina milljón manns. Á
siðari árum bafa menn rnjög notað
nicotín til að farga sér, en það er
mesti miskilnin.gur að það veiti
mönnum góðan dauðdaga. Það verk-
ar að vísu fljótt en veldur afar
miklum kvölum áður. Létt tóbaks-
eitrun, sem margir fá að reyna þeg-
ar þeir eru að byrja að nota tóbak,
er mjög óþægileg, og krónisk tó-
bakseitrun, sem ýmsir forliertir
reykingamenn eru háðir er mjög
leiður sjúkdómur •— ekki ósvipað-
ur sjóveiki á versta stigi. Er hann
algengur lijá sígarettureykjendum,
sem y.reykja ofan í sig“, og það
merkilega er að undir eins og kast-
ið er liðið hjá þá byrja þeir á nýj-
an leik. Börn þola eitrið aðeins i
smáum stíl, cn af því að ástæða er
til að halda að tóbaksnautn standi
andlegum og líkamlegum vexti þeirra
fyrir þrifum þá ber að forðast reyk-
ingar þangað til maðurinn hefir náð
fullum vexti. Einhverntíma milli
þritugs og ferlugs kemur það fyrir
marga að þeim finnst þeir ekki liafa
gott af tóbaki, en það stafar vist
fremur af aldrinum en tóbakinu.
Margir lxalda áfram að reykja til
hárrar elli. Annars er það mjög
misjafnt live vel menn venjast tó-
baki.
Að tóbakseitruninni slepptri er
spurning um hvort tóbak getur vald-
ið annarskonar, sjálfstæðum sjúk-
dómum. í þessu sambandi hafa
læknarnir einkum gefið gaum þeim
líffærum, sem verða fyrir álirifum
af tóbakseitrúninni: hjartanu, æð-
unum og meltingarfærunum. Aðeins
sjaldan kemur það fyrir að sjald-
gæfur en illkynjaður sjúkdómur,
Buergens-sýki, með kolbrandi á tám
eða fótum, geti komið fyrir hjá
mönnum, sem reykja afar mikið —
oftast nær lijá sígarettureykjendum
sem byrja að reykja óeðlilega
snemma, t. d. 5 ára. Erfiðara er að
slá því föstu að tóbaksnautn verði
valdandi maga- eða garnasjúkdóm-
um. Það er vitað að nicotín getur
valdið tregum hægðum og truflar
matarlystina með því að deyfa sult-
arkenndina, en hvort það hefir bein
áhrif á magann skal látið ósagt. Á
síðasta mannsaldri hafa bæði maga-
sár og sígarettureykingar aukist
stórkostlega, en það er ekki full-
yrðandi hvort orsakasamband sé
þar á milli. Magasár er orðið al-
gengara hjá karlmönnum en sígar-
ettureykingar meiri lijá kvenfólki.
Það er heldur ekki sannað, að
krabbamein i vör og tungu komi af
pípureykingum eða munntóbaki. Að
læknarnir ráða frá tóbaksnotkun
eða banna hana í ýmsum tilfellum
þýðir aðeins að hún geti haft spill-
andi áhrif.
ER tóbak hressingarlyf eða deyf-
ingarlyfÞað hefir ekki verið hægt
að sjá að það hafi nein örvandi á-
hrif á heilann •— livorki Michelang-
elo eða Sbakespeare þekktu tóbak
— en tóbakið geiui- um sinn eytt
þreytu- og sultarkennd. Reyndir her-
menn telja tóbakið ómissandi í
stríði, og það fyrsta sem særður
maður biður um er sígaretta. Tó-
baksnautnin skerpir athyglisgáfuna
og gerir manni auðveldara að ein-
beita sér að einhverju ákveðnu og
verjast truflunum utanað frá. Það
er ódýrt nautnalyf og þessvegna not-
að af öllum stéttum. Á fundum veld-
ur vindill eða sígaretta því að mað-
ur á hægara með að vera hljóður
og taka vel eftir ]jvi, sem frani fer,
og fyrir auglýsingaáróður og ann-
arskonar hughrif hefir tóbaksnautn-
in orðið mjög litbreiddur ávani.
Unglingum finnst sér fara sérstak-
lega vel að vera með síg’arettu í
munninum, en virxdillinn og pípan
hæfir betur rosknum mönnum. En
takið eftir því, að leikendur i kvik-
myndum kveikja oft í vindingi en
reykja liann aldrei til enda. Sá
hluti af nikotíninu, sem ekki er
liorfinn með reyknum út i loftið
eða reykjandinn hefir sogið að sér,
safnast nefnilega fyrir í stubbnum.
Þcssvegna hefir það verið talsvert
lxættulegur siður, sem fólk hefir
tamið sér i tóbaksharðindum striðs-
áranna að safna saman sígarettu-
stubbum til þess að reykja þá.
Tóbakið er auðfengin ánægja og
kærkomin buggun i mótlæti og erg-
elsi, en nauðsynlegt er það ekki.
Mannkynið hefir áður fyrr annað
öllu því sem þurfti, án þess að liafa
nokkurt tóbak. Bæði í andlegum og
veráldlegum efnum. En tóbakið lief-
ir stórkostlegan iðnað og verslun
í för með sér og virðist óþrjótandi
skattalind fyrir ríkið, svo að vísind-
in og tóbaksgerðirnar verða að
leggja sig í líma til að geta framleitt
vöru, sem geri sem minnstan skaða
og um leið falli almenningi svo vel
í geð að hún sé samkeppnisfær. En
í tóbaksiðnaði er harðari sam-
keppni en í flestum öðrum greinum.
A'Ð vera um of hneigður til
áfengis þykir ljótast og óskapleg-
ast allra lasta, jafn eyðileggjandi
fyrir einsetakinginn sjálfan sem fyr-
ir fjölskyldu hans og venslafólk.
Það er þó liuggun, að áfengisnautn-
in hefir víðast breyst mjög mikið
á síðustu 35 árum. Ekki áfengis-
bann —- sem revnslan hefir sýnt
að er skaðvænlegt — lieldur hærri
sköttun og ítarleg upplýsingastarf-
semi hefir gefið þjóðunum aðra
skoðun á áfengisnautninni og styrkt
mótstöðuaflið gegn freistingum
hennar. Og menn vita nú að áfeng-
ishneigðin er ekki arfgeng. Börn
drykkfelldra foreldra fæðast ekki
sem alkóliólistar, og eitrið í blóði
foreldranna skaðar ekki beinlínis
afkvæmið meðan það er að verða
til. Hitt er annað mál, að alkóliól-
istar eru oft veilir og þróttlausir
og þessir óheppilegu eiginleikar
geta gengið að erfðum.
Hver sá læknir, sem gefur morfín
verður að hafa gætur á sjúklingum,
sem getur orðið morfinisti og eftir
því sem líffæri lians venjast betur
eitrinu þarf hann sífellt stærri
skammta til þess að þeir hrifi, eða
að liann hneigist til morfínsnotk-
unar og finnst hann ekki geta verið
án þess .... Fólki, sem á auðvelt
með að ná sér i morfín er sérstak-
lega hætl og verður þvi að gera sér
að reglu að láta elcki freistast af því.
Fyrir alla aðra er erfitt og dýrt að
ná i morfín og líf þess fólks, sem
leggur ]xað í vana sinn, verður sí-
felld leit að þessu eitri. Og fólk set-
ur jafnvel ekki fyrir sig að fremja
glæpi til þess að verða sér úti um
það.
Að venja sig af morfíni er ákaf-
lega erfitt, en þar geta fróðir og
natnir læknar hjálpað til og flýtt
fyrir. Og eigi að liindra ]xað að aft-
ur sæki í sama liorfið þarf lang-
varandi sálfræðileg þjálfun sjúkl-
ingsins að koma til.
Svefnleysið hefir margar orsakir,
og sálarstríð er ein sú algengasta.
Það er skiljanlegt að fólk hneigist
til þess að nota svefnmeðuL til þess
að gleyma sér og fá endurnærandi
svefn. En stöðug misnotkun þess
ara lyfja getur valdið eitrunum, og
þegar svo er komið þarf fólk svo
stóra skammta, að næsta morgun
verður að taka inn hressingarlyf til
þess að bugast á sleiiinu og geta
tekið til starfa. Og ]xá er komið í
óefni.
Á styrjaldarárunum fengu hermenn-
irnir stóra skammta af amfetumíni
til þess að styrkja taugarnar og
auka þol sitt þegar mikils þurfti við.
Bandamenn liafa ekki enn gefið út
skýrslur um hvernig þettar reynd-
ist eða hver áhrif það hafði eftir á.
En amfetamín er liættulegt nema í
cinstöku tilfellum. þvi að það auk
hressingarinnar hefir ýms skaðleg
áhrif. Þreytan, sem rekin hefir ver-
ið á flótta kemur aftur sem drep-
andi lömun. Athafnir og hugsanir
sljóvgast og svefnleysi getur leitt
af t— stundum árum saman. Og
hjartað bíður tjón af þessu lyfi.