Fálkinn - 15.06.1956, Side 4
4
FÁLKINN
Hreindýrit - er
húsdýr Uppannn
en hemnr oldrei
i
hns
ella á hættu að týna hópnum og sjá
hann aldrei aftur. Hann á erfiða daga
og hefir niargs að gæta.
í maí byrjar „sauðburðurinn“. Þá
bera kvendýrin eða simlurnar, sem
svo eru kallaðar. En meðan á þessu
stendur verður smalinn að hafa nánar
gætur á simlunum og láta þær halda
sig á mjúkri, ógrýttri jörð. Oftast nær
gengur burðurinn greitt, þess eru jafn-
vel dæmi að simlurnar gjóti kálfunum
á hlaupum. En stundum þarf smalinn
að hjálpa til, og verður hann þá að
handsama simluna með lassó til þess
að komast að lienni. Kálfurinn er
furðu fljótur að verða sjálfbjarga. Þeg-
ar móðirin hefir karað hann og nostr-
að við hann nokkra klukkutíma staul-
ast hann á fætur. Hann dettur oft
fyrsta kastið, en eftir tvo daga er liann
orðinn svo fótfrár að enginn maður
hleypur hann uppi.
Meðan dýrin eru að tímgast, í sept-
ember — október, er ófriðlegt í hjörð-
inni, því að tarfarnir eru mikiir fyrir
sér og láta ófriðlega og eru í sífetld-
um áflogum. Hornin eru aðalvopnin
og tarfarnir stangast svo að horna-
skellirnir heyrast langar leiðir. En
stundum kemur það fyrir að hornin
flækjast saman, svo að hvorugur tarf-
urinn losnar. Séu báðir jafnsterkir
getur viðureignin orðið ljót, tarfarnir
draga hvor annan og blóðið lagar úr
þeim og hornakvíslarnar brotna og
stundum brotnar allt hornið af. En
þó kemur örsjaldan fyrir að tarfarnir
týni lífinu í þessum hólmgöngum,
nema þá helst þannig að þeir gæti
sin ekki og hrapi fyrir björg i ofs-
anum.
Þegar timgunartíminn byrjar eru
tarfarnir feitir og pattaralegir en í
lok hans eru þeir orðnir grindhoraðir.
Á síðari árum hefir hreindýra-
stofninum hér á landi verið sýnd
meiri alhygli en áður. Það lá við að
fólk væri að gleyma þvi að hreindýr
væru til, og þeir sem mundu eftir
þeim töldu flestir að þau væru orðin
úrkynja og mundu deyja út einhvern
harðindaveturinn. En þá var það sem
Helgi Valtýsson fór á stjá og ferðaðist
um austuröræfin og komst að þeirri
niðurstöðu að stofninn væri með full-
um þrótti. Siðan Helgi gaf út bók sina
um hreindýrin í Kringilsárrana hefir
fólk ekki verið i vafa um að viðunan-
leg lifsskilyrði eru fyrir þessar skepn-
ur hér á landi. Og nú er fylgst með
fjölgun og þróun stofnsins og ieyft
að drepa hreindýr til búsílags að hæfi-
legri tiltölu við fjölgunina.
íslensku hreindýrin eru komin frá
Noregi eins og þjóðin sjálf og á norð-
urhjara Noregs, Svíþjóðar og Finn-
lands eru enn mestu hreindýraslóðir
Evrópu. Og þar eru þau, auk liunds-
ins, eina húsdýr kynstofnsins sem þar
býr, og gefa ihonum skinn til fata og
mjólk og kjöt og mör til matar.
Lapparnir liafa verið í sambýli við
lireindýr í mörg þúsund ár. Áður en
þeim lærðist að temja þau veiddu J)eir
þau i grafir, og það þótti góð eign
að eiga mikið af þessum gryfjum. Síð-
ar lærðist Lappanum að nota lassó
til að handsama hreindýrin.
Það að talað sé um taminn hrein,
má ekki skilja svo, sem hann sé
jafn gæfur eins ,og húsdýr flest. Hann
er sauðstyggur, svo að þegar eigand-
in J)arf að ná i skepnuna til að marka
hana eða slátra henni, verður hann
að nota lassó. Eilt af því fyrsta sem
Lappakrakkar læra er að kasta þessu
handfæri ])annig, að lykkjan festist á
skepnunni og renni að. Þó að Lappar
og hreindýr hafi verið í sambýli í
l)úsundir ára hefir aldrei tekist að
gera dýrin gæf og elsk að manninum,
eins og önnur húsdýr. Liklega stafar
það af því að það þiggur ekki fæðuna
úr hendi mannsins. Og hreindýrið vill
ráða ferðum sínum sjálft.
Það er furðu nægjusamt og getur
lifað á mosanum, sem aðrar skepnur
líta ekki við, en 'hlýtur að vera mjög
nærandi. Hreindýrin lifa því á því,
sem ekki kæmi að notum annars •—
J)að tekur ekki mat frá neinum. Á ör-
æfunum hér á landi mundu eflaust
geta lifað hreindýrahjarðir, sem nægja
mundi þúsundum manna til matar, án
þess að jiokkuð væri spillt hagbeit
fyrir öðrum skepnum.
Þau hafast við uppi á fjöllum, hátt
yfir byggðu bóli. Þar draga þau fram
lífið sumar og vetur, aðeins í mestu
aftökum rekur hungrið þau niður i
byggðir.
En ])að er vafasamt að margir Is-
lendingar vildu taka að sér að vera
hreindýrasmalar. Þeir verða að fylgja
hjörðinni og hafast við þar sem hún
finnur eitthvað matarkyns, lifa sann-
kölluðu flökkulífi. Því að beitin skipt-
ir um stað eftir árstíðum. Um hávet-
urinn hafast dýrin við á liinu lægra
fjalllendi, þar sem fönnin er ekki eins
mikil og á háfjöllunum. Það getur
verið erfitt að komast niður að mos-
anum á veturna, einkum þegar bloti
keniur í snjó og frýs á eftir, svo að
þykkur skari kemur á snjóinn. En
undir eins og vorar fara dýrin að
sækja á brattann, jafnóðum og jörðin
kemur undan snjó. Og þegar hitnar i
veðri sækja dýrin upp á hæstu fjöll,
því að þau þola mjög illa liita. Og
best líður þeim ef þau sjá snjó ein-
hvers staðar nærri sér. í hitum sækja
hreindýrin alltaf á móti golunni og
aldrei eru þau eins óþæg og rásmikil
eins og i hitunum. Þá reynir smalinn
oftast að króa þau inni, til dæmis á
nesi út í vatn, svo að hann missi ekki
af þeim. Yfir sumarið eru dýrin á sí-
felldri hreyfingu, svo að smalarnir
verða að breyta um næturstað á hverj-
um sólarhring. Þeir verða að fylgja
þeim hvcrnig sem viðrar, eða eiga
Simla með kálfinn sinn.
Þeir hafa nfl. ekki gert annað allan
mánuðinn en eltast við simlurnar og
berjast þess á milli, og hafa alveg
gleymt að éta!
Eftir tímgunartímann detta hornin
af törfunum, en simlurnar missa ekki
hornin fyrr en eftir að þær hafa borið
i maí. Þetta er góð ráðstöfun af nátt-
úrunnar ihendi, að simlurnar halda
hornunum meðan kálfurinn er svo
lítill, að hann þarf verndar við. Undir
eins og kálfurinn er orðinn fær í flest-
an sjó, missir móðirin hornin. Tarf-
urinn missir hornin eftir tímgunar-
tímann, því að þá er hernaðinum lokið,
og hann hefir ekkert við horn að gera
fyrr en tilhugalífið byrjar næsta
haust. Hreindýrasmalar segja þá sögu
að á vorin geti simlurnar stökkt törf-
unum á flótta, cf þeir ætla að gera
kálfunum þeirra mein, því að þær eru
hyrndar en tarfarnir ekki, þótt simlu-
'hornin séu að vísu smásmíði hjá tarfa-
hornunum. En 'hyrnd simla hefir við
kollóttum tarfi.
Annars er það furðulegt að hrein-
dýrin skuli missa horn á hverju ári
og hve hin stóru kvíslóttu tarfahorn
vaxa fljótt. Milli ldaufanna á aftur-
löpp hreinanna er kirtill, og á vorin
liggja dýrin og nudda hornin með
þessum kirtli. Ekki hafa smalarnir
getað komist að til livers dýrin geri
þetta. Sumir lvalda að þau smyrji vessa
úr kirtlínum á hornin, þar sem nýjar
kvislar vaxa út. — Fyrst i slað eru
hornin skinnguð, en í september skafa
hreindýrin skinnið af — draga þau
úr slíðrum áður en stríðið hefst.
Stundum verður erfitt um björg hjá
•hreindýrunum á veturna. Sérstaklega
þegar frýs á snjó eftir blota, því að
þá gctur skarinn orðið svo sterkur
að þau geti ekki brotið hann með
klaufunum. Á haustin getur líka kom-
ið ísing á mosann, sem gerir dýrunum
erfitt fyrir. Og eins á vorin. En þó að
snjórinn sé mikill gengur dýrunum
vel að krafsa niður á mosa ef snjórinn
cr ekki harður. Og þegar blæs af brún-
um í skafrenningi sækja dýrin þangað.
Þegar hriðarbyljir og veðurofsi
hplst dag el'tir dag verður smalinn eða
eigandinn — sem oft hefir alla fjöl-
skylduna . með sér — að hýrast í
gamma sinum dag eftir dag, ýmist í
motdarkofa með árepli eða eins konar
tjaldi úr hreindýrafeldi. Dýrin vita á
sig veður, og verða ólcyrr þegar ill-
viðri cr í aðsigi cg erfitt að tjónka
við þau. Er þá reynt að króá þnu
einhvers staðar þar, sem erfitt er að
koniast undan. Verst þykir smalanum
ef dimm þoka fellur á, þvi að þá getur
hann eklci notað kíkinn, sem nú er
orðinn ómissandi tæki í Lapplandi. f
dimmunni á haustin, áður en snjór
fellur, er lika erfitt að vera hrein-
dýrasmali, því að þá er ekki hægt
að sjá hvert dýrin rása. En kuldinn
gerir hrcindýrunum ekkert til; þeim
Hreindýrahópurinn hefir fengið nægju sína að éta og er „lagstur á meltuna".