Fálkinn


Fálkinn - 15.06.1956, Side 4

Fálkinn - 15.06.1956, Side 4
4 FÁLKINN Hreindýrit - er húsdýr Uppannn en hemnr oldrei i hns ella á hættu að týna hópnum og sjá hann aldrei aftur. Hann á erfiða daga og hefir niargs að gæta. í maí byrjar „sauðburðurinn“. Þá bera kvendýrin eða simlurnar, sem svo eru kallaðar. En meðan á þessu stendur verður smalinn að hafa nánar gætur á simlunum og láta þær halda sig á mjúkri, ógrýttri jörð. Oftast nær gengur burðurinn greitt, þess eru jafn- vel dæmi að simlurnar gjóti kálfunum á hlaupum. En stundum þarf smalinn að hjálpa til, og verður hann þá að handsama simluna með lassó til þess að komast að lienni. Kálfurinn er furðu fljótur að verða sjálfbjarga. Þeg- ar móðirin hefir karað hann og nostr- að við hann nokkra klukkutíma staul- ast hann á fætur. Hann dettur oft fyrsta kastið, en eftir tvo daga er liann orðinn svo fótfrár að enginn maður hleypur hann uppi. Meðan dýrin eru að tímgast, í sept- ember — október, er ófriðlegt í hjörð- inni, því að tarfarnir eru mikiir fyrir sér og láta ófriðlega og eru í sífetld- um áflogum. Hornin eru aðalvopnin og tarfarnir stangast svo að horna- skellirnir heyrast langar leiðir. En stundum kemur það fyrir að hornin flækjast saman, svo að hvorugur tarf- urinn losnar. Séu báðir jafnsterkir getur viðureignin orðið ljót, tarfarnir draga hvor annan og blóðið lagar úr þeim og hornakvíslarnar brotna og stundum brotnar allt hornið af. En þó kemur örsjaldan fyrir að tarfarnir týni lífinu í þessum hólmgöngum, nema þá helst þannig að þeir gæti sin ekki og hrapi fyrir björg i ofs- anum. Þegar timgunartíminn byrjar eru tarfarnir feitir og pattaralegir en í lok hans eru þeir orðnir grindhoraðir. Á síðari árum hefir hreindýra- stofninum hér á landi verið sýnd meiri alhygli en áður. Það lá við að fólk væri að gleyma þvi að hreindýr væru til, og þeir sem mundu eftir þeim töldu flestir að þau væru orðin úrkynja og mundu deyja út einhvern harðindaveturinn. En þá var það sem Helgi Valtýsson fór á stjá og ferðaðist um austuröræfin og komst að þeirri niðurstöðu að stofninn væri með full- um þrótti. Siðan Helgi gaf út bók sina um hreindýrin í Kringilsárrana hefir fólk ekki verið i vafa um að viðunan- leg lifsskilyrði eru fyrir þessar skepn- ur hér á landi. Og nú er fylgst með fjölgun og þróun stofnsins og ieyft að drepa hreindýr til búsílags að hæfi- legri tiltölu við fjölgunina. íslensku hreindýrin eru komin frá Noregi eins og þjóðin sjálf og á norð- urhjara Noregs, Svíþjóðar og Finn- lands eru enn mestu hreindýraslóðir Evrópu. Og þar eru þau, auk liunds- ins, eina húsdýr kynstofnsins sem þar býr, og gefa ihonum skinn til fata og mjólk og kjöt og mör til matar. Lapparnir liafa verið í sambýli við lireindýr í mörg þúsund ár. Áður en þeim lærðist að temja þau veiddu J)eir þau i grafir, og það þótti góð eign að eiga mikið af þessum gryfjum. Síð- ar lærðist Lappanum að nota lassó til að handsama hreindýrin. Það að talað sé um taminn hrein, má ekki skilja svo, sem hann sé jafn gæfur eins ,og húsdýr flest. Hann er sauðstyggur, svo að þegar eigand- in J)arf að ná i skepnuna til að marka hana eða slátra henni, verður hann að nota lassó. Eilt af því fyrsta sem Lappakrakkar læra er að kasta þessu handfæri ])annig, að lykkjan festist á skepnunni og renni að. Þó að Lappar og hreindýr hafi verið í sambýli í l)úsundir ára hefir aldrei tekist að gera dýrin gæf og elsk að manninum, eins og önnur húsdýr. Liklega stafar það af því að það þiggur ekki fæðuna úr hendi mannsins. Og hreindýrið vill ráða ferðum sínum sjálft. Það er furðu nægjusamt og getur lifað á mosanum, sem aðrar skepnur líta ekki við, en 'hlýtur að vera mjög nærandi. Hreindýrin lifa því á því, sem ekki kæmi að notum annars •— J)að tekur ekki mat frá neinum. Á ör- æfunum hér á landi mundu eflaust geta lifað hreindýrahjarðir, sem nægja mundi þúsundum manna til matar, án þess að jiokkuð væri spillt hagbeit fyrir öðrum skepnum. Þau hafast við uppi á fjöllum, hátt yfir byggðu bóli. Þar draga þau fram lífið sumar og vetur, aðeins í mestu aftökum rekur hungrið þau niður i byggðir. En ])að er vafasamt að margir Is- lendingar vildu taka að sér að vera hreindýrasmalar. Þeir verða að fylgja hjörðinni og hafast við þar sem hún finnur eitthvað matarkyns, lifa sann- kölluðu flökkulífi. Því að beitin skipt- ir um stað eftir árstíðum. Um hávet- urinn hafast dýrin við á liinu lægra fjalllendi, þar sem fönnin er ekki eins mikil og á háfjöllunum. Það getur verið erfitt að komast niður að mos- anum á veturna, einkum þegar bloti keniur í snjó og frýs á eftir, svo að þykkur skari kemur á snjóinn. En undir eins og vorar fara dýrin að sækja á brattann, jafnóðum og jörðin kemur undan snjó. Og þegar hitnar i veðri sækja dýrin upp á hæstu fjöll, því að þau þola mjög illa liita. Og best líður þeim ef þau sjá snjó ein- hvers staðar nærri sér. í hitum sækja hreindýrin alltaf á móti golunni og aldrei eru þau eins óþæg og rásmikil eins og i hitunum. Þá reynir smalinn oftast að króa þau inni, til dæmis á nesi út í vatn, svo að hann missi ekki af þeim. Yfir sumarið eru dýrin á sí- felldri hreyfingu, svo að smalarnir verða að breyta um næturstað á hverj- um sólarhring. Þeir verða að fylgja þeim hvcrnig sem viðrar, eða eiga Simla með kálfinn sinn. Þeir hafa nfl. ekki gert annað allan mánuðinn en eltast við simlurnar og berjast þess á milli, og hafa alveg gleymt að éta! Eftir tímgunartímann detta hornin af törfunum, en simlurnar missa ekki hornin fyrr en eftir að þær hafa borið i maí. Þetta er góð ráðstöfun af nátt- úrunnar ihendi, að simlurnar halda hornunum meðan kálfurinn er svo lítill, að hann þarf verndar við. Undir eins og kálfurinn er orðinn fær í flest- an sjó, missir móðirin hornin. Tarf- urinn missir hornin eftir tímgunar- tímann, því að þá er hernaðinum lokið, og hann hefir ekkert við horn að gera fyrr en tilhugalífið byrjar næsta haust. Hreindýrasmalar segja þá sögu að á vorin geti simlurnar stökkt törf- unum á flótta, cf þeir ætla að gera kálfunum þeirra mein, því að þær eru hyrndar en tarfarnir ekki, þótt simlu- 'hornin séu að vísu smásmíði hjá tarfa- hornunum. En 'hyrnd simla hefir við kollóttum tarfi. Annars er það furðulegt að hrein- dýrin skuli missa horn á hverju ári og hve hin stóru kvíslóttu tarfahorn vaxa fljótt. Milli ldaufanna á aftur- löpp hreinanna er kirtill, og á vorin liggja dýrin og nudda hornin með þessum kirtli. Ekki hafa smalarnir getað komist að til livers dýrin geri þetta. Sumir lvalda að þau smyrji vessa úr kirtlínum á hornin, þar sem nýjar kvislar vaxa út. — Fyrst i slað eru hornin skinnguð, en í september skafa hreindýrin skinnið af — draga þau úr slíðrum áður en stríðið hefst. Stundum verður erfitt um björg hjá •hreindýrunum á veturna. Sérstaklega þegar frýs á snjó eftir blota, því að þá gctur skarinn orðið svo sterkur að þau geti ekki brotið hann með klaufunum. Á haustin getur líka kom- ið ísing á mosann, sem gerir dýrunum erfitt fyrir. Og eins á vorin. En þó að snjórinn sé mikill gengur dýrunum vel að krafsa niður á mosa ef snjórinn cr ekki harður. Og þegar blæs af brún- um í skafrenningi sækja dýrin þangað. Þegar hriðarbyljir og veðurofsi hplst dag el'tir dag verður smalinn eða eigandinn — sem oft hefir alla fjöl- skylduna . með sér — að hýrast í gamma sinum dag eftir dag, ýmist í motdarkofa með árepli eða eins konar tjaldi úr hreindýrafeldi. Dýrin vita á sig veður, og verða ólcyrr þegar ill- viðri cr í aðsigi cg erfitt að tjónka við þau. Er þá reynt að króá þnu einhvers staðar þar, sem erfitt er að koniast undan. Verst þykir smalanum ef dimm þoka fellur á, þvi að þá getur hann eklci notað kíkinn, sem nú er orðinn ómissandi tæki í Lapplandi. f dimmunni á haustin, áður en snjór fellur, er lika erfitt að vera hrein- dýrasmali, því að þá er ekki hægt að sjá hvert dýrin rása. En kuldinn gerir hrcindýrunum ekkert til; þeim Hreindýrahópurinn hefir fengið nægju sína að éta og er „lagstur á meltuna".

x

Fálkinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Fálkinn
https://timarit.is/publication/351

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.