Fálkinn - 27.02.1959, Qupperneq 4
4
FÁLKINN
Þegar leiö fram á miðaldir og borg-
irnar tóku að vaxa var flest með öðr-
um svip en nú í daglegu lífi. Mann-
kynssagan geymir frásagnir af glœsi-
leik konungshirðanna og örbirgð al-
mennings. En hún segir lika frá liin-
um ótrúlegasta sóðaskap, hœði hjá
aiðri og lægri. Konungarnir voru lús-
ugir og flóabitnir, ekki síður en kot-
bændurnir.
Riddaraöldin var liðin og riddara-
borgirnar rammgerðu voru komnar í
eyði, en í stað riddaranna var komin
aðalsmannastétt, sem byggði sér liall-
ir úti á landsbyggðinni og lifði í vel-
lystingum á svitadropum ánauðugra
bænda. En með auknum samgöngum
jukust vöruskiptin og bæir og borgir
fóru að rísa og stækka á krossgötum
aðalleiðanna, ekki sist við skipgengar
ár, þvi að enn voru fljótin besta sam-
gönguleið allra þungavöruflutninga.
Ríka fólkið lifði í skrautlegum höllum en fátæklingarnir í dimmum og lekum kumböldum. En á báðum stöð-
unum var nóg af fló og lús.
QnMMOornir, böðlor og borgorlíf
Bæirnir fengu réttindabréf frá kon-
ungi og ýms hlunnindi, svo að mörg-
um þótti hagður að því að flytja þang-
að, einkum handverksmönnum og
kaupmönnum. Varð jietta til ]>ess að
ýmsir bæir urðu svo fjölmennir í lok
miðalda, að ibúatala þeirra stóð i stað
þangað til hin nýja iðnaðaröld, sem
hófst með gufuvélinni hófst i byrjun
19. aldar.
TORGVERSLUNIN.
Torgið var miðbik bæjarins og þar
fór verslun aðallega fram, sumstaðar
daglega en annarsstaðar á hinum svo-
nefndu torgdögum. Þangað komu
bændur með afurðir sinar. En þeir
sem lengst bjuggu frá bænum gátu
ekki verslað á torginu nema sjaldan
og fyrir jiá var haldinn torgmarkað
ur einu sinni eða tvisvar á ári. — Við
borgarhliðið urðu bændur að borga
toll af j)ví, sem þeir höfðu meðferðis.
Ekki máttu kaupmenn gera verslun
við ])á fyrr en þeir voru komn-
ir á torgið. En margir þeirra
biðu bændanna við borgarhliðið og
tryggðu sér forréttindi að ])ví, sem
bóndinn hafði að selja. Þegar á
torgið kom varð að hlýta ýmsum regl-
um. Húsmæður og húsbændur máttu
t. d. gera verslun sína fyrst, áður en
milliliðunum var hleypt að. En þegar
]>vi lauk rifust kaupmennirnir um þá
vöru sem eftir var. Þegar kaupskapn-
um laulc fóru bændurnir heim til sín,
eri á torginu var umhorfs eins og i
svinastíu. Þar var ekki aðeins selt
grænmeti, ávextir, ostur og smjör
heldur einnig kjöt, lifandi lömb og
kálfar, gæsir, hænsni 'og endur. Stóru
markaðsdagarnif voru hátiðisdagar
og þangað komu aðvífandi leiktrúðar
og „listamenn" og skemmtu fólkinu.
PLÖTUSMIÐIR, SMALAR EN
ENGIR SÓPARAR.
Handverskmeiin höfðu með sér öfl-
ugan félagsskap, hver í sínu „laug“
eða félagi, með jafn einskorðuðu
skipulagi og i stéttarsamböndum nú-
timans. — En þó voru ]>essi ,laug“
með öðru sniði. í liverri iðngrein, svo
sem hjá slátrurum, söðlasmiðum eða
„plattenslagurum" (þeir smiðuðu
brynjur) voru meistarar, sem skipuðu
stjórn félagsins. Þeir ákváðu hve
margir meistarar mættu vera í hverri
grein, og enginn aðkomandi meistari
mátti setjast að í bænum. Sveinarnir
voru til iiúsa hjá meisturunum, borð-
uðu hjá honum og voru eins og limir
i fjölskyldunni. Félögin eða „laugin“
höfðu með sér sambönd, sem kölluð
voru „gildi“ eða bræðrafélög, og héldu
þau samkomur og veislur í gildaskál-
unum, en á gildum þessum hvíldu
skyldur, svo sem að hefna lagsbróður,
ef hann var drepinn.
í miðaldakaupstaðnum voru strang-
ar reglur um daglega hegðun manna.
Sumstaðar var múr hlaðinn kringum
kaupstaðinn, en annars staðar var
látið duga að setja stauragirðingu
kringum bæinn, svokallaða „palisade"
eða „bólverk" úr staurum. Bæjarhlið-
iri voru venjulega fjögur, sitt i hverri
áttinni, og var þeim læst þegar dimma
tók, svo að enginn gat komist inn í
bæinn eða út fyrr en um sólarupprás.
Oft var síki grafið utanvert við múr-
inn eða stauragirðinguna, en þau
gengu víða úr sér. Almenningur bar
nefnilega allt sorj) og rusl frá heimil-
inu út í sikin, svo að þau fylltust af
alls konar óþverra, og lagði megna
fýlu úr þeim þegar hlýtt var í veðri.
Það þekktist ekki í þá daga að fólk
hefði öskutunnu við húsin sín, lil að
safna rusli í, og því síður að bær-
inn hefði hreinsunarmcnn til að aka
því burt. Ýmsir bæjarbúar höfðu líka
búskap — kýr, svín og hesta, og sumir
jafnvel sauðfé. Á hverjum morgni
kom bæjarsmalinn og rak skepnurnar
á beit í „almenningnum" fyrir utan
borgina og skilaði þeim aftur á kvöld-
in. Húsdýraáburðinn mátti fólk nota
í garða sína og á töðuvöllinn fyrir
utan bæinn, en ösku og rusl mátti ekki
hreyfa. Þeir sem það gerðu voru taldir
„óheiðarlegir" og voru reknir úr fé-
lagi sínu og bannfærðir.
BÖÐULL OG FLÆKINGSHUNDAR.
Aðeins einn maður hafði leyfi til
að hreinsa til á götunum, það var böð-
ullinn, og sveinn hans mátti hjálpa
honum. Böðullinn bjó fyrir utan bæ-
inn; hann mátti ekki eiga heima í
bænum, því að liann var „ólieiðarleg-
ur“ og enginn vildi eiga samneyti við
hann. Á torginu mátti hann ekki
snerta við vörunum. Hann benti á það,
sem hann vildi kaupa, og svo var því
fieygt til hans. í drykkjukránni hafði
hann sína eigin krús, þvi enginn vildi
ciga á hættu að drekka úr „óheiðar-
legri krús“. En þegar böðullinn hætti
sér út á götuna til að hreinsa burt
óþverra mátti hann eiga á hættu að
bæði götustrákar og fullorðnir köst-
uðu grjóti á hann, svo nærri má geta
að hann hefir orðið að liafa fljóta-
skrift á verkinu, enda var jafnan svað
á götunum. Holræsi voru engin, svo að
allt frá eldhúsunum og öll úrkoma
rann eftir götunum og út i bæjarsík-
ið. í stórrigningum komst allt á flot
og í sumarhitum var stækjan óþolandi
og flugnager mikið, hvergi var friður
fyrir rottu og mús og i öllum bæjum
voru flækingshundarnir fleiri en íbú-
arnir. Voru þeir versta plága. Þeir
voru hálfvilltir, grimmir og síhungr-
aðir. Það kom fyrir að þeir bitu börn
til bana, og einu sinni kom það fyrir
að Friðrik II. Danakonungur varð að
forða sér upp á skúrþak, þvi að
grimmir hundar réðust á hestinn
hans.
Sorpið var aldrei fjarlægl og þess
vegna hækkaði gatan. Við sum hús
varð að gera þrep niður að dyrunum
því að sorpdyngjan hækkaði svo mik-
ið kringum húsið. I sumum gömlum
borgum hefir fundist tréflór í götun-
um mörgum metrum undir núverandi
götu.
BAÐSTOFURNAR HURFU.
Þrátt fyrir sóðaskapinn hafði fólk
rænu á að lauga sig. í flestum bæjum
voru ahnenningsbaðstofur, en sumir
höfðu bað heima lijá sér. Þessi böð
voru svipuð finnsku böðunum; fóllc
skvetti vatni á glóandi heita steina,
svo að klefinn fylltist af gufu. Og
meðfram veggjunum voru pallar
handa fólkinu til að liggja á. Svo néri
T. v.: Miðaldabæir voru oft undir yfirstjórn aðalsins, biskups eða konungs. Hér sést borgararáðið vera að bera
upp erindi við óðalsherrann. — T. h.: Blöð voru ekki gefin út, en sá sem hafði fréttir að færa sagði þær fyr-
ir kirkjudyrum eða á torginu.